Enfoques
Pazo vaciado

Estas son as fotografías dun baleiro. Tomáronse durante a pandemia, pouco despois de que a familia Franco entregase as chaves do Pazo de Meirás á secretaría de Estado de Memoria Democrática, en cumprimento dunha decisión do Xulgado número 1 de Primeira Instancia da Coruña. O silencio preside os salóns das Torres de Meirás, a mansión que, desde decembro de 2020, é propiedade do Estado español. Se cadra hai unha atmosfera, ou varias capas de atmosfera, superpostas, confusas. Pero, sobre todo, o que se nota é un baleiro despois de máis de oito décadas de posesión. Falta tempo para escoitar outras voces, as de veciños ou veciñas, viaxeiros, historiadoras, que doten dunha nova capa de significado a este edificio, que hai un século e medio pertenceu á escritora Emilia Pardo Bazán e que ocupou durante oito décadas a familia do ditador Francisco Franco. Pero non falta moito para que se escoiten esas outras voces.

Dentro de pouco, as estrañas torres que dotan dun aire medieval ao conxunto verán outro tempo. Deberon pasar máis de 85 anos desde que a leira foi obsequiada a Francisco Franco por unha “Junta Pro Pazo del Caudillo” que recadou os fondos necesarios para a compra da facenda por medio de doazóns obrigatorias, detraídas de institucións públicas, dos salarios de funcionarios e de traballadores de empresas privadas. Oito décadas e media de reparacións que, até a restauración da democracia, foron sufragadas por administracións que asimilaran o principio polo que Franco consideraba ao Estado unha extensión de si mesmo.

Se cadra entón alguén atope o pequeno burato nunha polgada de terra onde se cravou un poste durante a ocupación de terras que tivo lugar no ano 1933, só cinco anos antes do desembarco do Franco. Se cadra unha mirada atenta perciba a fenda dun golpe no ferro dun dos camastros para as doncelas que durante décadas atenderon as necesidades dos amos do pazo. Pode ser que nalgunha das cadeiras queden os restos do mal paso dun dos cargos franquistas ameazados durante un dos Consellos de Ministros que se celebraron no comedor. Ou, xunto á pista de pádel, alguén poderá imaxinar o curto descanso da cuadrilla de 300 obreiros que traballaron baixo a férula de Carmen Polo na primeira reforma que a esposa do ditador dirixiu antes de enseñorearse da leira (e das leiras lindeiras). Posiblemente, nas toallas que foron abandonadas quede aínda algún gran microscópico da area de Bastiagueiro, o lugar a uns dez quilómetros de alí onde estaba a casiña na que a familia do ditador repousaba despois de baixar a unha praia baleirada de veraneantes pola Garda Civil. Percorrendo as salas é posible trazar as etapas do franquismo, desde as miserias da autarquía e os testemuños da represión dos anos 40 e 50 até o empeño por forxar a imaxe dun ancián retirado na súa terra moza aos hobbies pracenteiros en sintonía coa expansión da sociedade de consumo dos 60 e 70. Ese ancián que, ao morrer, deixou unha fortuna indeterminada, estimada entre 120 e 600 millóns de euros.

Pero non é fácil facer o percorrido. Hai elementos que confunden e ausencias sen as cales é difícil imaxinar o desexo e o delirio de grandeza dos seus anteriores habitantes. Farán falta paneis e explicacións para quen non viviron baixo a sombra dese réxime. Os Franco levaron mobles e cadros, cambiaron cousas de sitio. Substituíron as antigüidades que afanou a esposa do ditador por cadros cutres de tenda de mobles, engadiron novelas low cost, revistas de decoración, os restos de 250 cervos e corzos tombados en cazarías, e outros obxectos de uso típico por parte do que hoxe chamamos “cayetanos”, unha subcultura que foi en boa medida inspirada polos descendentes espirituais do xeneral golpista de 1936. En sucesivas vagas levaron o que máis valía e cambiárono por aquilo que as familias abandonan sen mirar atrás: roupa barata, vellas axendas con teléfonos que ninguén colle xa, coleccións de cousas que un día lles deixaron de importar, os libros da biblioteca de Emilia Pardo Bazán aos que nunca prestaron moita atención.

Hai aínda 564 bens mobles en disputa, para os que o Estado reclamou protección aos xulgados. Son os restos do monumento ás aspiracións aristocráticas que foi o Pazo de Meirás: as voluminosas figuras “dos profetas do antigo testamento Abraham e Isaac” que formaban parte do pórtico da Gloria da catedral de Santiago; obxectos doutros pazos, os recordos de pasados caprichos que se trasladaron sen demasiadas explicacións alí. Os elementos nas balaustradas que foron levados por orde de Carmen Polo desde o Pazo de Bendaña, en Dodro, á torre dese mesmo pazo que foi reconstruída na vila do Franco, o tres hórreos que apareceron paulatinamente para decorar os xardíns de Meirás, as pilas bautismais procedentes da igrexa de Moraime, en Muxía.

Quedan tamén notas que son apuntamentos ao pé da historia, como o extenso informe que a Dirección Xeral de Industria e Material realizou sobre o accidente de caza que o ditador sufriu en 1961, que revela o temor de Franco a un atentado. Quedan recordos das súas afeccións: a caza, a pesca, as armas, os exércitos. Quedan os testemuños do culto á personalidade e como esta presidía as residencias oficiais: retratos e máis retratos, decenas de imaxes de si mesmo, o cadro de Ignacio Zuloaga no que o unificador da dereita en 1937 aparece coa camisa azul falanxista e a boina vermella carlista; unha pintura de senectude da parella, un enorme busto xunto á monumental escaleira do pazo.

Quedan probas dalgúns feitos que están na papeleira da historia, como a foto dun dos seus adversarios políticos gardada nun caixón, e a proba de amizades que conveu esquecer: a dedicatoria de Benito Mussolini nas páxinas dun libro sobre as grandes proezas do fascismo italiano na II Guerra Mundial, a memorabilia de grupúsculos fascistas tamén chamados “nostálxicos”; o impreso da conferencia Fundamentos do novo sistema penal español, unha xustificación teórica/práctica do traballo escravo co que se edificaron moitas das fortunas de hoxe. Non só hai silencio no Pazo de Meirás, diríase que afinando o oído pode escoitarse o movemento inquieto das vítimas, as que morreron na guerra, as que morreron no exilio, as que morreron na posguerra e nas décadas de represión posteriores.

Atrás do expolio

Dous investigadores galegos, Carlos Babío Urkidi e Manuel Pérez Lorenzo, levaron a cabo a obra máis importante para coñecer a historia de como o Pazo que ocupou a escritora Emilia Pardo Bazán converteuse nun símbolo da concepción patrimonialista do territorio e a cultura que o Franquismo aplicou no resto de España. Meirás. Un pazo/ un caudillo / un espolio (Fundación Galiza Sempre, 5ª edición, 2021) é o libro definitivo para coñecer as razóns polas que o Xulgado nº 1 de Primeira Instancia da Coruña, e posteriormente a Audiencia Provincial, considera que a doazón levada a cabo en 1938 polo Junta Pro Pazo del Caudillo non ten valor xurídico e que o contrato de compravenda de 1941 foi unha “simulación absoluta”.

O traballo documental que plasmaron nesas 423 páxinas, e o empeño das organizacións memorialistas, da Comision pola Recuperación da Memoria Histórica da Coruña, da Inciativa Galega pola Memoria, foi a clave para abrir o pazo á poboación galega, para que fracasase o intento postremeiro do Franco de vender a casa, para que en decembro de 2020 fosen obrigados a entregar as chaves do inmoble. Grazas a estas resistencias, grazas a estes autores, que afrontaron demandas polo que hoxe está probado en sede xudicial, agora escóitase o silencio, apréciase o momento de abandono que precede a algo que está por vir e que nalgún momento borrará as pegadas máis sinistras dun pasado que nunca tivo que pasar e que moi cedo será o obxecto doutra interpretación posible. A que xulga ao franquismo e a Franco como o que foi e non en función das pretensións que aínda hoxe tinguen as estancias do Pazo de Meirás. Por pouco tempo.