Pobreza energética
Vigo morre e nace

Privilexiada a vista dos traballadores: as bateas, os pobos mariñeiros, os montes, a comida, todo iso para eles é o pan de cada día. Están na Ponte de Rande, e a xente sae e entra na cidade de Vigo mentres eles pasan o día nunha obra absurda, de 10 a 12 horas. Tamén as noites en que non hai estrelas. O ano novo comezou con néboa e moita choiva. Audasa, a empresa concesionaria, está a apertar. O ano novo tamén comezou cunha subida do 3,81% do prezo da peaxe, motivo das apresuradas obras. O 05 de xullo o traballador Nicolás caeu, e morreu. A empresa non dubidou en afirmar que a morte de Nicolás fora intencionada. Chove tanto que a noite que comezaba o 16 de outubro todo ardeu, e nin as gaivotas quedaron.

Desde as praias de Cangas esténdense ante a vista esas construcións que foron colonizando a outra ribeira e que recibiron o nome de Vigo. Vigo apenas ten idade, as xeracións maiores lembran ese repentino crecemento dun pobo mariñeiro que nunca deixou de mirar ao Atlántico: cando o estaleiro Hijos de J. Barreras fabricou o seu primeiro sardiñeiro de vapor «tipo Vigo» as embarcacións de vela, de súpeto e sen avisar, foron pasto da historia. Pronto os estaleiros reclamaron a máis e máis mozos, levantáronse barrios enteiros ao carón do ampliado porto. Vigo é unha cidade construída sobre a marcha. A dársena de Guixar, o peirao do Berbés, o tranvía de Urzáiz que convivía co campo... tamén o peirao de transatlánticos. "Cando eu era moza o porto só era de ida", di Carmen. Ás Américas. Éche o que hai, reza a cultura que mira a natureza inamovible, que, fronte a calquera desexo, sempre choverá. A final de contas, o evento histórico máis importante sucedeu debaixo da ponte, cando os ingleses perseguiron e afundiron no medio da ría os tesouros coloniais. A batalla de Rande. Daquilo quedan historias máis próximas á fábula que ao xornalismo. "Alí estaba o canón, no medio da praia... Era dun dos barcos afundidos". Galicia, o país das 30.000 aldeas, hai tempo que mudou de pel.

Humanizacións

As luces de Nadal brillan por toda a cidade, a razón de 630.000 mil euros de gasto en iluminación. Vigo, un concello que o ano pasado tivo un superávit de 20 millóns de euros, pódello permitir. Abel Caballero, o home que regresou á primeira liña política cal alcalde salvador, pasea orgulloso pola cidade. Nas eleccións xerais o PSOE conseguiu un 22% dos votos. Nas municipais, o 52%. A cidade está máis bonita, humanizacións, chámao. Abel, en realidade, nunca deixa de camiñar, chova ou non. Os veciños veno, párano e pregúntanlle. Se queda algún atrasado, pode chamar ao seu programa Vigo de cerca. As lámpadas non funcionan? Arránxanse. Os nenos non teñen medallas? Encárganse. Esa mesa está en mal estado? Cámbiase. "En Vigo se soluciona todo», aseverou o alcalde. Abel, que chegou a ser ministro con 38 anos, fai 33, non deixou de aprender política.

Pero non todas as persoas que camiñan baixo esas luces teñen as necesidades básicas cubertas. Iso afirma a Acampada contra a Pobreza, que fai dez meses decidiu acampar na Praza do Rei e ser un manchón na propia porta do Concello, ante a negativa deste de recibilos -máis aló dalgunha visita desagradable dos GOA, unha sorte de UIP policial do concello. Un 21% dos vigueses atópase en risco de exclusión, máis que noutras cidades galegas. "Vigo é a cidade con máis gasto social", dixo Caballero. Pero, acorde á Asociación de Directoras e Xerentes de Servizos Sociais, iso non é así. Vigo gasta 42,43 euros por persoa ao ano en investimento social, o que definen como precario. A media supera os 60 euros, e as cidades estrela chegan aos 100.

Paco é unha das persoas que están acampadas. Tras un divorcio e un despedimento no seu posto de traballo, sabe o que é atoparse, sen avisar, sen vivenda. Ser un ninguén. Non te preocupes, podería pensar, "a miña oficina é a oficina antidesafiuzameto", asegurou Caballero. Pero a solución para Paco non chegou a través do Concello nin de ningunha institución. A RISGA, axuda de subsistencia xestionada por Xunta e Concello acumula atrasos de, mínimo, medio ano desde a súa solicitude. Paco tirou de contactos e, cando conseguiu outro traballo, a súa vida puido reestabilizarse. Non todos os que coñece correron a mesma sorte. Que facer canto te chaman, en pleno inverno, porque non hai sitio no albergue? Unha das grandes preguntas do colectivo Os Ninguéns. O principal obxectivo da Acampada é visibilizar a pobreza e ofrecer solucións para paliala. Xa presentaron dous plans de emerxencia, desatendidos pola Xunta e polo Concello. "Se vou a un hospital, van curarme, non a xulgar se abrín a cabeza por ir borracho ou polo que fose. A pobreza, con todo, xúlgaa. Cando quedei na rúa, os que foran os meus veciños preguntáronme se me daba ás drogas. Non as probei nunca". Divorcio, despedimento, rúa. Así de fácil.

En Vigo tan só hai un albergue con 38 prazas para persoas sen teito. A estancia non pode ser maior ás dez noites. Moitos non van porque saben que terán que volver ao seu lugar na rúa, e onde deixar as cousas? Algúns pídenlles a un bar que as garde. Outros cargan as súas pertenzas sempre a rastro. A pesar de que o orzamento que manexa a Cruz Vermella -organización que conseguiu a adxudicación- non é escaso, de algo menos dun millón de euros; a pesar diso, os 30 traballadores demandaron colectivamente á institución por non aplicar o convenio laboral. Este albergue, que debía ser un centro de inserción social, adoece dun equipo multidisciplinario. Faltan orientadores, psicólogos, educadores sociais. "Que van facer desde a mañá, que botan os sen teito dos sitios onde dormen, ata a noite?", pregúntase Paco. "Onde van ir?". Eu bebería.

Tras dez noites de comida quente e ducha, o ciclo da pobreza perpetúase. "Somos compañeiros". Sen teito, prostitutas, excarcerados, educadores sociais, profesores, activistas, desafiuzados, veciños... Os ninguéns, que custan menos que a bala que os mata, versaba Eduardo Galeano. Os Ninguéns tamén é a plataforma viguesa en que se organizan. Carla é unha das promotoras: "De maneira horizontal, en igualdade, tentamos empoderarnos, quen vai saber mellor as demandas que os propios afectados?". O traballo dos Ninguéns divídese no activismo («apostando pola unidade popular»), socioeducativo (charlas, talleres...), institucional (informes, peticións, reunións...) e de contradiscurso. 2500 persoas cobran a RISGA en Vigo. "Non hai unha rede institucional nin mecanismos", afirma Carla. "Consideramos Vigo un concello rico", comenta Carla. "Non pedimos que se gaste un euro que non ten", dixera Paco na Acampada.

"Los que duermen en la calle es porque no quieren ir a albergues", afirma o Alcalde.

As persoas que morreron por frío ninguén as lembra. O ano novo abriu con néboa e choivas.

Estaleiros

Centros, periferias, parroquias. Cada cidade de Galiza é un mundo, pero estes tres elementos están sempre fundidos dunha ou outra maneira. Son un. Unha marquesiña no medio da nada deseñada polo prestixioso arquitecto Norman Foster... O mundo de Vigo é esa marquesiña no medio da nada. E é que a morfoloxía das cidades, nacidas cos burgos medievais, convive en Galiza co arraigamento dos comúns, bens tales como o monte comunal de Porto Cabral que se pretende expropiar para crear un macrocomplexo. As supermazás, enormes rúas que articulan barrios enteiros, conviven a esquerda e dereita con leiras e outros terreos cultivables ou non edificados. Iago, do colectivo Ergoesfera afincado na Coruña, laméntase. «Non soubemos ler o noso territorio. Mentres o mundo se pregunta por como integrar a cidade na contorna, nós tivémolo diante, sen estudos, traballos, nin políticas». Vigo é unha cidade que aínda non ten nome.

Aos seus catorce anos Enrique viu como o seu estaleiro botaba ao mar o Mar de Labrador, o primeiro barco conxelador, construído para Casa Mar. Foi un acontecemento similar ao primeiro barco de vapor que sucou a ría. Supuxo unha nova reindustrialización da frota pesqueira, de traballar o bacallau pasouse á pescada austral. Javier Sensat, propietario de Casa Mar, chegou a empregar a 2400 persoas. Carmen levaba demasiado peso nos brazos no que xa era o seu segundo embarazo. Podería ter un aborto, díxolle o médico. Terminou traballando no mercado, recollendo o peixe que traían os buques, entre outros, de Casa Mar. Así foi ata que chegou a reconversión industrial.

O traballo

O polígono de Balaídos construíuse ao carón da fábrica de Citroën, en 1957. A cidade que miraba ao Atlántico era unha boa praza, o mar ofrecía grandes rutas de distribución para os coches que fabricaban. Dez anos antes decretábase a creación da Zona Franca de Vigo, espazo libre de aranceis, terceiro en España. Co tempo, Citroën chegou a ter 10.000 traballadores, mentres patrocinaba o símbolo da cidade, o Celta. Non tiñan nin que moverse, Balaídos está alén da rúa. Todo cambiou coa entrada na Unión Europea. Esta consideraba as zonas francas como lugares de paso, non industriais. Eran os tempos en que Corea do Sur e outros países facían a competencia. Froito da historia, Felipe González decretou a reconversión industrial.

Os estaleiros, con escasa axuda, protagonizaran unha dura folga contra o franquismo en 1972. Á folga de 1977 uiuse o resto da cidade. Nos 80, dos miles de mozos que investiron a súa mocidade nas décadas pasadas, só quedaban persoais reducidos e avellentados. Finalmente, a mesma historia volveuse repetir, o porto volveu ser de ida. "Algúns partían a Australia", di Enrique. "Outros, a talleres máis pequenos. O resto, ao paro". O modelo que implantaron os estaleiros, e que provocara o crecemento descontrolado de Vigo, terminara. Pero cando algo termina, o anterior non volve. En 1988, Enrique tivo que deixar Barreras para sempre; atopou traballo na súa comunidade de veciños. Carmen seguía traballando no mercado desde saír da xastraría. Era a última do seu persoal. De 23, só quedaba ela. Ata que tivo problemas no brazo, de tanto traballar. A pesar de non chegar á idade suficiente, xa traballara moito tempo. Perdería parte da pensión gañada desde os 13 anos, pero esperáballe unha feliz xubilación. "Nós fixémolo todo traballando".

Patricia criou un fillo soa, e para iso traballou en Citroën ou limpando casas. Colocou cintos en cada coche da cadea de produción durante ano e medio. Pero o Citroën dos 10.000 traballadores xa non existe; tampouco é tempo de contratos fixos. Chamárona outra vez, colocarpicaportes durante trece meses máis. Sería a última. Con todo, a cadea de produción pola que dan os seus primeiros pasos os coches, nunca para. Ao contrario, acelérase e os traballadores teñen que poñer os cintos e os picaportes en, cada vez, menos tempo. Rubens é un migrante uruguaio. Levántase todos os días ás 04:30 da mañá. Ten unha hora para ir ata a súa empresa, no polígono de Balaídos. Encárgase da reposición de gasolina. Hai anos, cando chegaba un dos grandes buques, todo o persoal se poñía á disposición do mesmo barco. Todo o persoal, durante todo o día. Pero xa hai tempo que chegou o último. Rubens está feliz, tal vez o fagan fixo. Polo menos, parece estable. Non ten nada máis.

Os terreos de Casa Mar atópanse preto. Abandonados en 1991, hoxe son reutilizados por algúns dos ninguén que quedaron fóra dos estaleiros, de Citroën, da empresa de reposición de gasolina, do albergue e da protección social.

Coia

Cando se construíu en 1944 o arrastreiro Bernardo Alfageme non estaba planeado que pasase á historia, pero esta é caprichosa. Corenta e catro anos foron os suficientes para botar a áncora, e en 1988 o pequeno arrastreiro foi doado ao Concello. Durante ese tempo, a moza Coia vivía os efectos máis duros das drogas. Ao barco non lle foi moito mellor, caído nun despezamento. Varias protestas atrasaron a súa definitiva morte. Ata que en 2014 o alcalde Abel atopou unha solución: sacouno dos estaleiros de Barreras -empresa que sobreviviu tras unha quebra, nacionalización e posterior privatización- e decidiu poñelo no medio dunha das rotondas da supermazá de Coia a razón dun millón de euros segundo La Voz de Galicia. Vigo ten superávit. Os veciños opuxéronse.

Hai un ano, os veciños de Coia encerrábanse na igrexa do Cristo da Vitoria, coñecida pola súa loita polos desfavorecidos. Hai un ano, segundo a fiscalía non había probas pero o Concello mantiña o seu parecer. Hai un ano, a policía retiraba a denuncia contra Diego por lesións. Hai un ano e agora, a loita continúa, dentro e fóra da igrexa.

Cando o Alfageme ía ser colocado na supermazá, os marxinais e violentos -en palabras do Concello- levaban na rotonda o suficiente tempo como para que o barco se convertese nun símbolo. Os GOA despregaron un forte dispositivo, e o barco mudou nun adorno xunto ás luces de nadal. "Eramos persoas moi diferentes, loitando contra o Vigo de cartón pedra, o Vigo para turistas e só sector servizos", afirma Diego. "O modelo de cidade de Abel estende esmolas no canto de dereitos". Rubens, o urugaio, sorpréndese cando os seus compañeiros que non compran produtos cataláns si apoian os veciños de Coia, os traballadores de Rande e outros conflitos sindicais ou veciñais. Diego, pola súa banda, nado e criado en Coia, despois de todas as loitas, descubriu, hai relativamente pouco, unha cousa importante: Coia existía antes de facerse o polígono. Antes do Vigo que coñecemos.

Apenas se lembra a parroquia orixinaria. "Rachosue coas dinámicas de vida anteriores. A xente que o lembra faino con sufrimento. O mesmo pasaba para os que viñan do interior. Na medida do posible, a xente mantén ese arraigamento, van á aldea as fins de semana. Coia publicitouse entón como un barrio residencial, pero non había sumidoiros nin servizos adecuados. Só mediante as reivindicacións posteriores seconseguiron. Nós somos, en certa medida, herdeiros dese tecido comunitario que se estableceu no barrio", conta Diego.

A final de contas, Vigo é unha cidade traballadora. O 16 de outubro Vigo ardeu. Pero o 3 de setembro, 200.000 persoas saíron á rúa contra a construción do hospital Álvaro Cunqueiro. O alcalde, Abel Caballero, formaba parte xunto á pancarta que avisaba dunha futurible privatización do laboratorio.

Por desgraza, os ninguén non dan rédito político. Vigo, a cidade onde non hai desafiuzamentos pero onde houbo cincocentos o ano pasado.Onde queren desafiuzar a Paula despois de que dea a luz. Onde irá a PAH Vigo-Tui para paralo.