Patrimonio cultural
Xerardo Feijoo: “A existencia dun patrimonio común a galegos e portugueses existiu dende épocas ancestrais”

No ano 1995, a ponte que une a Salvaterra do Miño con Monção inaugurouse. Para celebrar o feito, un grupo de profesoras e profesores de Galicia e Portugal montaron unha xornada de radio que conectou por 12 horas as dúas poboacións.

Foi así como a Asociación Ponte…nas Ondas! (PNO) xurdiu. Nestes 25 anos de vida, PNO ten feito centos de actividades pedagóxicas para a difusión, recoñecemento e preservación do patrimonio cultural que comparten Galicia e o norte de Portugal.

Xerardo Feijóo, o coordinador da asociación falou con nós sobre o proxecto pedagóxico de PNO, o patrimonio cultural e a lingua.

Si, PNO é unha asociación que está composta un 95% por profesoras galegas e portuguesas. Entón, para onde tiramos a nosa asociación? Pois fixemos análises bastante profundos do que é a escola, da súa realidade, da realidade social na que nos movíamos. E decidimos continuar a nosa experiencia baseándoa en tres eixes básicos: a cultura común galego-portuguesa, o patrimonio cultural inmaterial e os novos medios de comunicación.

Baseados niso levamos traballando 25 anos de todas as formas posibles: organizado mostras de oralidade, certames de recollida do patrimonio cultural nos que nós propomos unha idea ás profesoras de diferentes colexios, eles recóllena, danlle a forma adecuada ao seu centro e a nós chéganos un produto normalmente en formato audiovisual, que pode ser unha gravación da radio, un vídeo, unha edición dun libro....Pero nos chega ese produto rematado que nos demostra que a nosa proposta chegou a un centro, se adecuou á realidade próxima desa escola e nos chega en forma deste produto.

Nós evidentemente somos mestres e sempre a nosa fin ultimo é traballar co noso alumnado e transmitirlles o que nós pensamos que é fundamental, que son os tres eixes dos que falamos. Eu vivín en Salvaterra e sei que, aínda que a fronteira agora é permeable pola ponte, sigue habendo certa reticencia e a sensación de que non somos iguais, que é outro país. O cal é ridículo. Porque ti pasas co teu coche para Portugal e ves que os topónimos teñen o mesmo nome, que a lingua é a mesma, e que incluso o xeito de relacionarse e incluso o carácter das persoas é o moi similar.

Traballar coas tecnoloxías cambia absolutamente o interese do alumnado

Entón, iso sobre a cultura galego-portuguesa. O asunto do patrimonio inmaterial aos noso alumnos lles sona a chinés. “É cousa de vellos, a min que me importa como facían a matanza do porco fai anos...” Pero iso é cultura. Evidentemente, nós non queremos dicir que teñamos que ir ás leiras en carro e non en tractor. O tempo é este, pero non descoñecer que antes existía outra realidade, que é a nosa cultura. Entón nós estamos moi interesados en transmitir como era e como é. Facemos todo isto aproveitando o tirón das tecnoloxías que cambia absolutamente o interese do alumnado. A nosa pretensión é que a través do compoñente tecnolóxico, a mensaxe que a nós nos interesa chegue ao noso alumnado.

Hai un patrimonio material que está sustentado por todo o que se pode tocar e un patrimonio inmaterial, que está nas cabezas das persoas. É dicir, antes falábamos da matanza do porco. Hai unha parte ritual alí que está estudiada pola etnografía e a antropoloxía. E hai unha sabedoría da xente... non todo mundo sabe matar un porco, cortalo, sazonar os alimentos... Iso son coñecementos e forman parte do patrimonio inmaterial.

Xa non hai esa transmisión por parte dos avós e cando morren, eses saberes todos que atesoran, desaparecen. É moi importante que non se perdan

Unha ponte é un patrimonio material que está alí e leva mil anos. Pero, no ano 83, a UNESCO empezou a ver o problema que tiña o patrimonio inmaterial, que reside na cabeza das persoas e que estas van morrendo, desaparecendo así o coñecemento atesourado na súa cabeza.

Antes no era tan grave porque existía a transmisión oral. É dicir, avós e avóas nas lareiras contando aos seus netos e fillos as cousas verdadeiras, os contos, as lendas, a cosmogonía... Pero agora toda esa cadea rompeu. Xa non hai esa transmisión por parte dos avós e cando morren, eses saberes todos que atesoran, desaparecen. É moi importante que non se perdan. E alí é onde nós estamos traballando.

A existencia dun patrimonio común a galegos e portugueses existiu dende épocas ancestrais. E despois, fai 500 anos, a separación de Galicia e Portugal foi un feito político pero a fronteira era permeable e non sempre existiu. Nós somos conscientes da existencia da cultura común a Galiza e Portugal. Nós propuxemos descubrilo e descubrilo a todo o mundo.

A recuperación empeza nas escolas. A proposta é “compañeiras mestras, imos a traballar sobre a música tradicional”. E en todas as escolas se recolle esta iniciativa e cada quen pensa en como darlle forma. Ao final, se produce unha efervescencia na sociedade que despois cristaliza no resultados desas investigacións en forma de exposicións, programas de radio, vídeos...De vez en cando, facemos unha mostra de oralidade ou organizamos en Melaço unha reunión de xogos tradicional. Que este ano vai ser o 15 e maio. E levamos un montón de nenas e nenos galegos e portugueses e presentamos os xogos que xogaban os nosos avós e avóas. Este é o sistema que nós podemos ver para transmitir o patrimonio: coller os nenos e nenas e suplantar un pouco a transmisión oral que sucedía antes no seno familiar e que xa non acontece.

É moi difícil de saber a repercusión que tes porque isto se move nun campo da ambigüidade. Ti vas sementando cando es educador. Vas lanzando, algunhas cabezas pasan de todo e noutras esperas que algo vaia agromando. Por exemplo, nós estivemos en Portugal, falabamos cos portugueses e entendiámonos. E iso é o que nós queremos. Dito de forma moi simple. Nós queremos que vexas que pasas a raia e non pasas a outro país. Alí hai xente coa a que te vas entender perfectamente e que van ter uns intereses comúns.

Respecto ao galego como lingua eu son pesimista. É dicir, penso que vamos cara atrás porque se produciu este feito do que falamos, da ruptura da cadea de transmisión entre as xeracións.

Eu comecei a traballar na educación en Galicia no ano 82 e, polas circunstancias nas que traballei, que era en Salvaterra, había un 50% da rapazada galegofalante. Pero foi pasando o tempo ata o 2006, o ano en que me xubilei, tiña cero galegofalantes na aula. Cero.

Entón con esta relación cos portugueses, incentivamos á xente a falarlles en galego porque van a entender mellor. Pero custa un montón. Entre ás xeracións máis novas, pois eu traballei con rapazada pequena de 6 ou 7 anos, había absoluta imposibilidade de falar en galego. Por máis que intentara co boa vontade, nada. Son castelán falantes cen por cen e a relación co galego só a teñen na clase de galego. Iso foi unha radiografía, aquí na cidade non hai dios que o fale e mesmo nos pobos é moi dificil. Porque onde traballaba era un entorno rural, non só recibía xente de Salvaterra senón que tamén das parroquias. Antes sempre houbo esa diferenciación: os que eran do casco falaban castelán pero todos os que viñan das parroquias, falaban galego. E agora, nin os que veñen das parroquias falan galego. En fin, o galego é un desastre. Hai que buscar causas. Na educación o galego se foi deteriorando e desvalorizando máis e estamos onde estamos.

Comecei a traballar na educación en Galiza no ano 82, había un 50% da rapazada galegofalante na miña aula, cando me xubilei no 2006 tiña cero galegofalantes

Moitas, nós tratamos por todos os medios de evitar ese deterioro porque forma parte do patrimonio cultural. A máxima expresión dunha cultura é o seu propio idioma. E non é verdade que o mesmo que se pode dicir en galego, pódese dicir en castelán. Non é verdade, porque as cousas teñen un nome e ese nome forma parte dunha cultura. A xente vella ten unha riqueza lingüística... pero cantos centos e miles de topónimos poden perderse porque xa non os coñece ninguén.

Si e cada ves máis, porque os rapaces que son castelán falantes teñen algunha dificultade máis para entenderse cos portugueses.