O prelo
Saltar fóra da páxina: as personaxes femininas e a transformación extraliteraria

En 442 a.C. Sófocles fixo a primeira transcrición da que teñamos noticia do mito de Antígona. Foi o punto de partida para unha personaxe que mantén unha presenza persistente na cultura occidental en todos os xéneros artísticos. Nos últimos anos e no ámbito literario, sería a escritora mexicana Sara Uribe, quen lle daría un novo xiro ao mito para, a través del, falar da guerra contra o narcotráfico en México e das persoas desaparecidas durante esta. Así, cando a Uribe pregunta: “¿Quién es Antígona dentro de esta escena y qué / vamos a hacer con sus palabras? / ¿Quién es Antígona González y qué vamos a hacer / con todas las demás Antígonas? / No quería ser una Antígona / pero me tocó.”, fai evidente como as personaxes posibilitan procesos de transmisión e transcenden os campos da reflexión filosófica, antropolóxica e política. Mais tamén fan unha inmersión ao noso propio campo sentimental. Como é que as personaxes nos fan sentir? Ou, máis ben, como é que se expanden ao campo do real, do material? 

A materialidade das fillas de Lupa fai un percorrido pola filosofía para explicar como é que as personaxes literarias poden ser consideradas obxectos sociais, e presenta tamén un estudo sobre as características das personaxes femininas na literatura galega contemporánea.  

A autora, Inma Otero Varela (Carral, 1976), actualmente traballa como profesora de Lingua e Literatura Galega no Ensino Medio. Entre o 2003 e 2008, foi lectora de galego na Universidade La Sapienza de Roma. Como crítica literaria, colabora en Grial, Nós Diario e a web Insula Europea. Como investigadora, profunda na intersección da literatura e a filosofía. No 2014 publicou o ensaio A ficcionalización do eu: autoría e protagonismo das mulleres na literatura, Anotacións sobre literatura e filosofía, nº 6 (Vigo: Euseino?). E no 2017 traduciu o libro de Maurizio Ferraris, Emerxencia (Vigo: Euseino?).   

Nunha tradición literaria como a galega, que Mario Regueira denomina “literatura maronda”, en tanto que forma parte dun sistema cultural que a mantén nunha condición de marxinalidade, ademais do contexto sociolingüístico en que se inscribe, ábrese ao espazo para que xurdan personaxes que non corresponden as normas heteronormativas. Con todo, Inma Otero sinala que, aínda así, até este século, estas personaxes eran maioritariamente masculinos.  

Vencellando isto co feito de que a crítica feminista á literatura galega chegou cun retraso por priorizar outro tipo de lecturas, como expón Helena González no seu libro, Elas e o paraugas totalizador. Escritoras, xénero e nación (2005). A materialidade das fillas de Lupa convértese ipso facto nunha lectura pertinente e necesaria para continuar a estudar a literatura galega desde unha perspectiva crítica que atenda a todas aquelas corporalidades que, xa sexa nas obras, como no seu estudo, ficaron fóra das discusións. 

O libro toma como base conceptual a proposta de Maurizio Ferraris coñecida como Novo Realismo, unha orientación filosófica que pon en cuestión o relativismo que veu co posmodernismo, pois este “pasouse dunha doxa baseada en afirmacións categóricas que se converten en verdades a unha doxa baseada nunha mentira lexítima, porque toda falsidade é relativa. O relativismo radical fomentaría os novos populismos, o mantemento das vellas inxustizas e a creación doutras novas”.  

Mais Otero Varela traslada toda esta nova corrente filosófica contemporánea aos estudos literarios. E, seguindo o xiro ontolóxico do Novo Realismo, constrúe a súa análise a partir da ontoloxía da arte. É dicir, deixa fóra ao suxeito artista (factor relevante se pensamos na consagración das autorías propias do eido artístico), e céntrase no estudo das obras en si mesmas. Mais, o que semella relevante é como a autora tende o ponte entre disciplinas para converter as personaxes de obras narrativas en entes reais. 

“Toda representación artística, unha vez inscrita no documento que é a obra convértese nun obxecto social. Igual que as personaxes, obxectos ficticios cunha entidade ontolóxica, as representacións da realidade histórica contemporánea, convértense de seu en obxectos sociais. (...)” 

O que se propón é que, en tanto obxectos, as personaxes xeran a capacidade de transformar o mundo e poñerse en relación connosco, por exemplo, a través dos sentimentos que nos provocan. Porque a rabia ou a desesperación coa que acompañamos a Antígona nos seus esforzos por soterrar ao seu irmán, son tan verdadeiros e forman parte da realidade tanto como Antígona mesma. Pero alén dos procesos individuais, concibir as personaxes como obxectos tamén abre outra posibilidade de lectura e demostra a importancia da literatura en certos contextos sociais. Porque as personaxes tamén foron relevantes nos procesos de restauración da dignidade colectiva ou ao instauraren novos paradigmas de representación e identidade que foron da man das mudanzas no eido sociopolítico. Pois, en tanto ambas forman parte da realidade, non hai xeito de que poidan ser independentes unha da outra.  

Dividido en tres capítulos, A materialidade das fillas de Lupa presenta os primeiros dous para sentar o campo conceptual en que se va a desenvolver a análise central do libro, que son as propiedades das personaxes femininas da narrativa do presente século. Para este exercicio, no terceiro capítulo faise un percorrido polas obras literarias publicadas nos últimos 22 anos da literatura galega.  

Entre as varias propiedades que presentan os obxectos ficcionais femininos estudados, cabe salientar o motivo da “memoria”. Inma Otero Varela non deixa pasar o uso masivo do vocábulo, o que, nalgúns casos levou a que se convertese nun significante baleiro. Con todo, os apuntamentos ao respecto do tratamento literario da memoria axudan a dilucidar a relación estreita entre o acto de facer memoria e a escrita feminista. 

“A memoria procura compensar aqueles grupos sociais que foron privados de voz, que foron borrados dos rexistros ou que o relato oficial restrinxiu ás marxes, entre eles o das mulleres”.  

Por outra banda, a parte referida ao “Eu cuantificado”, resulta moi interesante en tanto que facilmente poderíase tender unha nova ponte entre a lectura da autora, as personaxes e o Manifesto Cyborg de Donna Haraway.  

“O ‘eu cuantificado’ anexiona inscricións a partir da dixitalización da vida cotiá que permiten as novas tecnoloxías, Desde un dispositivo diminuto ou encaixado noutros dispositivos que xa forman parte da nosa rutina como o móbil, cuantifícanse os aspectos que teñen que ver cos parámetros biolóxicos. Monitorízanse as funcións do corpo, cóntanse os pasos ao camiñar, analízanse os ritmos cardíacos (...)”  

Así, o libro fai que nos preguntemos necesariamente por estas propiedades que están a aparecer nas personaxes femininas na literatura contemporánea. Como se nos está a representar e que aspiracións, necesidades ou opresións están a corporalizar? A autora deixa claro que a literatura de ficción tamén pode desvelar que reflexións sobre a identidade están a atravesarnos actualmente. 

Nese senso, a pesar de que en A materialidade das fillas de Lupa teña o foco nas personaxes femininas das obras literarias, é un estudio que transcende o ámbito literario até o punto de establecer unha relación directa coa nosa realidade (se é que algunha vez houbo unha separación). Se ben tampouco é un texto que consideraría divulgativo, senón que responde moito máis ao eido da especialidade, é o suficientemente accesíbel para darnos unha idea xeral do que está a suceder no ámbito da filosofía contemporánea, pero, sobre todo, no panorama actual da literatura galega.  

“Os trazos que marcan os obxectos ficcionais femininos como desconformes co lugar secundario ao cal son relegados impulsan o afloramento de inscricións subversivas respecto ás convencións de xénero, iguais ou moi parecidas ás inscricións diverxentes das que emerxen personaxes que non se axustan á división binaria, ou que non responden á heteronormatividade, é dicir, outros obxectos rebeldes”. 

Inma Otero Varela desprega ante nós un catálogo inmenso de personaxes, obras e autoras que non poden senón espertar unha nova curiosidade de coñecer obxectos literarios que non coñecíamos. Pero, sobre todo, dános as pistas para ler doutro xeito, con máis atención sobre o que as personaxes din e fan de nós.