Balea Cultural
Eloy de la Iglesia: o director que quixeron que esquecésemos

Unha noite de novembro, coa cara desfigurada polas luces de cores dunha discoteca, un coñecido de súpeto sentenciou que “no cine español soamente hai un De la Iglesia bo, e ese é Eloy”. Tras ese gratuíto ataque a Álex de la Iglesia e sen ningún motivo aparente, xustificouse: “a min non me gusta o cine, gústame sentir que é de verdade”. Sorprendeume sequera que coñecese o nome do director famoso polo seu desenvolvemento do xénero denominado “cine quinqui” debido ao total esquecemento da súa figura.

Eloy de la Iglesia dirixiu ao longo da súa carreira máis de vinte películas durante os últimos anos do franquismo, a Transición e os anos oitenta. Isto é moi importante porque a evolución da súa obra vai vinculada ao contexto político que vive. O estilo do cineasta bebe do neorrealismo italiano e, en parte, lembra ao de Pasolini en canto a posicionamento ideolóxico e ao seu gusto polos inadaptados, neste caso encarnado da figura do delincuente xuvenil sen saídas.

A súa obra desvela contradicións dentro do proceso de democratización do Estado español. Amosa e reflexiona sobre os mecanismos xerativos de desigualdade sempre cunha visión de clase, tendo claro de que lado posicionarse . Neste sentido, a súa militancia marxista vese totalmente reflectida na súa obra. É un cine contra hexemónico, transgresor e que incomoda. Por iso mesmo, no imaxinario colectivo actual De la Iglesia non existe. Foi borrado adrede por parte da corrente oficialista a pesar da súa innegable contribución histórica ao cinema.

Falaba de miseria, violencia e desigualdade. Da contradición entre o que politicamente se vendía e o que realmente acontecía. Dos mortos que deixou esa época que normalmente con tan bos ollos se ve.

Eloy de la Iglesia era homosexual e trata o tema nas súas películas dun xeito bastante revolucionario para a época dentro do marco do cinema español. Trátao con gran normalidade e, de certo modo, rompe o modelo de familia tradicional a partir disto. Utiliza o corpo masculino como obxecto de desexo, o cal xa é subversivo de por si porque desestabiliza identidades políticas e morais da Transición. Esta faceta está xa na súa obra dende incluso as súas obras durante o franquismo aínda que quizais o cumio pode verse na película Los placeres ocultos.

Outro dos factores que fan único a este director na súa época é que mentres os demais creadores coetáneos cunha ideoloxía similar cultivan o xénero documental, el opta por facer cine de ficción. Por outro lado, a súa obra non vai dirixida para militantes senón que tentaba facer un cine que chegase ás masas dende o punto de vista das clases populares. “Unha película miña sen espectadores non ten razón de ser. Preferín chegar á xente a través do cine do seu barrio que de proxeccións marxinais. O que conto hai que contarllo ao maior número de xente posible e para iso son máis adecuadas as canles comerciais”, explicaba o propio de la Iglesia nos anos noventa.

Neste mesmo sentido, pódese afirmar que os defectos a nivel formal que habitualmente se lle achacan son virtudes. Tense falado de que é moi efectista e de que é tecnicamente brusco mais se non fose dese xeito, dificilmente a sociedade da época podería comprender o que se lle mostraba. O denotado vai sempre por enriba do connotado. É moi narrativo e sempre parte dun marco industrial no que os habitantes dos barrios podían verse case coma nun espello. Non falaba nin de presos políticos nin do franquismo. Falaba de miseria, violencia e desigualdade. Da contradición entre o que politicamente se vendía e o que realmente acontecía. Dos mortos que deixou esa época que normalmente con tan bos ollos se ve.

Unha proba de que o estilo é completamente intencional son as súas películas durante o franquismo. Por mor da censura, cultivou xéneros nos que a través da metáfora podía dicirse o que realmente quería transmitir. Cando chega a Transición é cando constrúe o seu estilo característico mais é nos anos oitenta cando alcanza o seu teito como cineasta. A súas películas gañan complexidade mais non abandonan en ningún caso a crítica social. Coincide ademais temporalmente con que a heroína está abríndose paso polos barrios obreiros de todo o Estado coa permisibilidade dos corpos públicos. Neste intre, comeza a cultivar o “Cine Quinqui”, xénero fundado por José Antonio de la Loma e do que se converte no maior expoñente.

Así, co comezo da década dos oitenta saen á luz Navajeros, Colegas e El Pico, a obra con máis importancia da cinematografía do cineasta. É unha película localizada nun barrio de Bilbao e relata a situación de descontento, da ausencia de saídas e do camiño tapiado que é a heroína para unha xeración. En Galicia isto sabémolo moi ben. Máis tarde, estrearase El Pico 2, a outra cara: a cadea. Unha institución moi lonxe de ser o axente de reinserción que se vendía -e se vende-. E deixa un subtexto tan interesante como real. Entre eses barrotes e muro de formigón soamente hai pobres e desgraciados.

Jose Luis Manzano foi o seu actor predilecto, outros dirían que fetiche. O director rescatouno do barrio, deulle unha educación, nocións de interpretación e fíxoo brillar nas súas películas. Vivían xuntos e ambos os dous acabaron enganchados á heroína. La Estanquera de Vallecas foi a última película de temática quinqui do director, que estivo décadas sen producir artisticamente. Con trinta anos apareceu morto Manzano no baño do seu protector cunha xiringa cravada no xeonllo. El faría o propio en 2006.

Eloy de la Iglesia é un director fundamental no cine español. Un artista que quixeron facer esquecer por ir contracorrente. Por amosar un capítulo da historia do noso Estado que foi branqueado. Por Paco, Urko e Pilar. Por todos os que non se chamaron así pero viviron as mesmas circunstancias. Reivindicar estas obras tamén é Memoria Histórica.