O prelo
A sutil forza política da transmisión literaria nunha lingua minorizada

Nun dos seus textos máis celebres, Benjamin outorga ao papel do narrador a capacidade fundamental de herdar e intercambiar experiencias. A diferenza de moitas outras prácticas similares, o narrador oral asimila para si o narrado e despois o verte no ámbito público. En presenza doutras persoas, o narrador recupera o pasado e proxéctao nunha nova forma. A forma da súa propia vivencia.

A experiencia transmitida de que fala Benjamin non é só o puro gozo íntimo. Nalgunha medida, excede a exhibición estética. O saber que lle interesa é o propiamente práctico. Aquel que se xesta no devir da vida e toma forma nas palabras. Trátase dunha didáctica implícita na narración que pretende ensinar un xeito de habitar a vida. O narrador oral resolveu isto de formas moi diversas: nun comentario moral ou nun proverbio. Con todo, aínda que non sempre explícito, o narrador sinalado por Benjamin é capaz de acceder á importante arte de atender os pesares e o sentido da vida. Práctica que xestionamos na intimidade, pero que tamén toma forma nas palabras de alento ou nos consellos. Por iso, Benjamin non pasa por alto a ausencia do narrador tras a reprodución impresa da literatura e escribe: “A consecuencia disto, carecemos de consellos tanto para nós mesmos como para os demais”.

O que interesa aquí é a responsabilidade que  garda a crítica e a transmisión literaria en galego. Ou, a importancia de atender e coidar as literaturas en linguas minorizadas.

A atención do filosofo estaba posta na narración oral aínda que os seus supostos tamén poden identificarse con todo o uso literario da palabra. Para iso, xa hai importantes esforzos intelectuais: Michèle Petit e o papel da mediación en períodos de crise, as últimas aportación teóricas de Rafael Mondragón en México e toda a tradición de que forma parte, a gran didáctica teatral de Augusto Boal en contextos de emerxencia, etc. Cada unha delas coa a grande intuición de que a palabra axuda a xestionar a realidade común e facer a vida máis vivible.

Con todo, o que interesa aquí é a responsabilidade que  garda a crítica e a transmisión literaria en galego. Ou, a importancia de atender e coidar as literaturas en linguas minorizadas. Tarefa que lle corresponde a profesorxs en lingua e literatura, mediadorxs de lectura, dinamizadorxs lingüísticos/ culturais  e críticxs ou comentaristas de texto. O caso do galego garda similitudes con outras sistemas literarios de características moi similares. As literaturas en linguas minorizadas tardan moito tempo en recoñecerse como sistemas literarios e os motivos son moi diversos: persecución, carencia dun sistema de escrita estable, falta de espazos para a súa sistematización, a organización dunha xenealoxía. Ante iso, a pregunta polo sentido que deben ter espazos como O Prelo, o ensino e a transmisión literaria ou a dinamización cultural é clave.

As historias poden axudar a identificar a inxustiza, o medo e as posibilidades de organización.

De volta a Benjamin, o pensador alemán suxire dúas figuras narradoras fundacionales: o  mariño mercante e o campesiño sedentario. O primeiro é rico en saberes e experiencias pola súa disposición á aventura e á viaxe. O segundo, pola outra banda, podería axudarnos a imaxinar as potencias que esconde a atención á literatura en linguas minorizadas.

Se o mariño mercante é capaz de recoller historias na súas viaxes de ultramar, o campesiño sedentario é unha porta ao pasado. O campesiño narra o que se lle herda sen a necesidade de se desprazar quilómetros. Dalgún xeito, é portador dunha historia que converte en experiencias e en narración. O compromiso da figura do campesiño é pública e polo tanto política. É o mediador de saberes e experiencias que se relacionan co pasado, coa historia compartida. Ao recuperar eses saberes prácticos, o oínte pode atopar respostas ou elaborar novas preguntas relacionadas co sentido da súa propia realidade. As historias poden axudar a identificar a inxustiza, o medo e as posibilidades de organización. Nalgunha medida, trátase dunha das grandes responsabilidade que Edward Said atribúe a figura do intelectual e que tamén están relacionada coa importante dimensión política dos estudos en Letras.

A dificultade maior aparece cando o exercicio da transmisión é homoxenéizante e altamente autorreferencial. É dicir, cando se pasa de extraer os saberes propias da vida a recoller os coñecementos patrióticos e abstractos.

A función do campesiño sedentario, que podería gardar similitudes coa transmisión cultural e literaria en linguas minorizadas, tamén atopa dificultades na súa recuperación do pasado. Primeiro, co entorpecemento dunha historia mutilada que foi apenas descuberta e que o narrador ten que reconstruír para recoller as experiencias que pretende transmitir. Con todo, a dificultade maior aparece despois: cando o exercicio da transmisión é homoxenéizante e altamente autorreferencial. É dicir, cando se pasa de extraer os saberes propias da vida a recoller os coñecementos patrióticos e abstractos. Os primeiros cumpren a función benjaminiana de socializar os problemas da vida pública, pero os segundos sitúanse nun debate que se fundamenta en valores como “a grandeza perdida” e atenden aspectos que recoñece como valores culturais esenciais que se deben “protexer” e enmarcar como profundamente diferenciadores, o volkgeist perdido. O mesmo procedemento é visible no uso da lingua e a versión máis visible desta última pretensións toma forma no que José del Valle chama a cultura monoglósica.  Esta fundamentase na estabilización total do uso lingüístico, outorgando así un marco mínimo de variabilidade.

Estas intencións non só se alimentan da conservación da lingua polo feito de se recoñecer como minorizada, senón pola súa capacidade practica de axudarnos a atender a nosa realidade común, a súa incansable dimensión política.

No entanto, o que podería suxerir a dimensión política da transmisión cultural que propón Benjamin é unha forma distinta de imaxinar o pasado. Se no antes comentado a Historia é un monólito disposto para ser recuperado, a outra posibilidade é elaborar un conxunto de preguntas de orde público que nos permitan achegarnos ao pretérito.

Facer visibles as preguntas e as experiencias que a literatura nos ofrece é responsabilidade do comentarista, dxs mediadorxs e dxs profesorxs. Nalgunha medida, estas intencións non só se alimentan da conservación da lingua polo feito de se recoñecer como minorizada, senón pola súa capacidade practica de axudarnos a atender a nosa realidade común, a súa incansable dimensión política. Ao respecto, recupero as importantes palabras de  Michèle Petit sobre o acto de ler: “Ler serve para atopar fóra de nos mesmos palabras que estean á altura das nosas experiencias, figuracións que permitan pór en escena, de forma distanciada ou indirecta, o que vivimos  sobre todo os capítulos máis difíciles da nosa historia” -común ou non-.