Coronavirus
O Capitaloceno e as pandemias

A Peste Negra foi unha pandemia que marcou tanto física como espiritualmente o mundo occidental na Idade Media. Esta enfermidade estaba localizada nos vales de Afganistán ata que a ruta da seda e as invasións mongólicas favoreceron o seu espallamento por todo o mundo. As consecuencias son ben coñecidas. E é que a historia non só está marcada por caídas de imperios, conquistas de novos continentes e invencións tecnolóxicas, senón tamén por pandemias globais que actúan revolucionando a mentalidade da sociedade.

De maneira análoga á peste negra, pero con sete séculos de distancia, a pandemia actual causada polo SARS CoV-2 está a mudar o mundo mais, desta vez, hai diverxencias. O patóxeno, por exemplo, non é unha bacteria senón un virus e mentres que a peste matou entre un terzo e a metade da poboación europea no século XIV, a actual pandemia é moito menos mortífera, fundamentalmente polas propias características biolóxicas do virus e polo desenvolvemento da ciencia e da medicina modernas. Mais as dúas enfermidades comparten o feito de ter xurdido e espallarse como resultado do aumento das interaccións humanas arredor do globo. As razóns hai que procuralas nun conxunto de factores derivados dunha economía que comercia cos bens e servizos sen importar os custes sociais e ecolóxicos en tanto que resulte beneficioso economicamente, aínda que a longo prazo isto sexa paradoxalmente negativo para os mercados.

O Capitaloceno e a urxencia da estratexia preventiva

Este mesmo ano a IPBES (Plataforma Intergubernamental Científico-normativa sobre Diversidade Biolóxica e Servizos dos Ecosistemas) elaborou un informe exhaustivo co traballo de máis de 150 expertos e outros 350 colaboradores alertando de que futuras pandemias emerxerán máis a miúdo, estenderanse máis rápido, afectarán máis á economía e serán máis letais que a COVID-19 a non ser que haxa un cambio transformador de enfoque na loita contra as enfermidades infecciosas, pasando da reacción á prevención.

Dende a mal chamada “gripe española” de 1918, seis pandemias espalláronse polo mundo: tres do virus da gripe, a SIDA, o SARS e a COVID-19. A súa frecuencia está a aumentar. Estímanse entre 631.000 e 827.000 os virus descoñecidos con capacidade de infectar aos humanos. Ao mesmo tempo, os custes económicos actuais son 100 veces superiores aos estimados para a estratexia preventiva. O informe asegura que só mediante un “cambio transformador dos factores económicos, sociais, políticos e tecnolóxicos” se poderían acadar os obxectivos e as metas de Aichi, fixadas para protexer a biodiversidade e os bens e servizos de importancia capital que a natureza brinda á humanidade. Unha das características citadas deste cambio, que se require urxente, é “a evolución dos sistemas económicos e financeiros para desenvolver unha economía sostible a nivel mundial, que se afaste das limitacións do actual paradigma de crecemento económico”. Un cambio de paradigma que está na mesma base da filosofía do modo de produción capitalista.

O Capitaloceno é un concepto proposto para a era xeolóxica actual que xorde como resposta ao de Antropoceno, que sinala a actividade humana sen excepción e o crecemento demográfico como responsables da alteración dos ciclos xeoquímicos globais. Porén, por etnocéntrica e inxusta, esta achega foi reformulada por algúns autores que defenden que a responsabilidade da alteración dos ciclos xeoquímicos globais é debida ás actividades humanas baixo o sistema de relacións socioeconómicas dominante.

A conquista de América permitiu e favoreceu o comercio mundial, robustecendo a burguesía e a súa influencia económica e política. As revolucións industriais que se sucederon a partir de finais do século XVIII baseáronse no aumento exponencial da demanda de enerxía fósil, nas invencións tecnolóxicas e nunha actitude receptiva cara á evolución da técnica. O desenvolvemento da civilización moderna acelerou o crecemento da economía global e os impactos do ser humano na natureza, sobre todo a partir da segunda metade do século XX, permitindo un auxe demográfico sen precedentes.

O 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.

Malia a innegable importancia do aumento da poboación total sobre os recursos limitados do planeta Terra, este non é o factor máis importante, senón a avidez enerxética duns poucos. A ratio do PIB por habitante case multiplica por dous nos últimos dous séculos a ratio de crecemento da poboación total, o que quere dicir que a crise ambiental é causa do aumento da produción e do consumo por habitante en lugar do aumento poboacional. Un informe de OFXAM conclúe que o cambio climático está indisolublemente ligado á desigualdade económica, porque está baseado nas emisións dos ricos, que afectan e afectarán maiormente aos pobres. Por exemplo, o 10% máis rico da poboación mundial emite o 49% das emisións totais de Gases de Efecto Invernadoiro (GEI) e o 50% da poboación mundial máis pobre emite só o 10% do total.

A importancia de ter ecosistemas sans

A causa-efecto entre a destrución dos ecosistemas e a propagación de novas enfermidades é unha evidencia. Así o aseguran as principais organizacións internacionais adicadas ao seu estudo. A FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura) ven de publicar un informe que avalía o estado dos bosques a nivel global cada dez anos. Así, sinala que a extensión total dos bosques está a diminuír a un ritmo de 10 millóns de hectáreas por ano e dende 1990 desapareceron 420 millóns de hectáreas. Actualmente ocupan 4.060 millóns de hectáreas, é dicir, un 31% da superficie terrestre. Aínda que o ritmo de deforestación mundial está baixando dende 1990, son principalmente os bosques primarios dos trópicos, que acumulan a maior parte da biodiversidade terrestre, os que están sendo decimados.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais.

A agricultura industrial é o factor máis importante de tal deforestación debido principalmente á plantación de cultivos para alimentar ao gando, síntoma da necesidade de mudar os sistemas alimentarios actuais. A agricultura local de subsistencia, a urbanización, a construción de infraestruturas e a minería son as outras causas máis importantes da deforestación.

Neste contexto, a conservación dos ecosistemas, e máis concretamente dos bosques primarios preséntase vital porque brindan bens e servizos de valor incalculable. Algúns de uso directo, como alimentos, fármacos ou enerxía e, outros, de uso indirecto, se cadra máis intanxibles pero importantísimos a nivel global, como a depuración das augas, o control da erosión ou... o control das pragas e enfermidades.

A biodiversidade actúa controlando diversas pragas e enfermidades a través dun efecto de dilución ou de cortalumes. Cando conviven moitas especies nun ecosistema a probabilidade de que un patóxeno infecte a unha especie en concreto é menor. Asemade, o patóxeno pode ver bloqueado o seu desenvolvemento ao aloxarse en certas especies onde non é capaz de reproducirse.

As redes tróficas equilibran ao mesmo tempo a expansión esaxerada de certas especies. É dicir, cando hai moitos individuos dunha especie, outras veñen equilibrar a balanza depredándoa ou parasitándoa. Isto é especialmente importante cando unha determinada especie ten unha alta carga viral (cantidade de partícula viral que pode estar presente no sangue dunha especie), que varía dunha especie a outra. Outro factor moi importante é que decote as especies que actúan como reservorios de virus son xeralistas, podendo desenvolverse e sobrevivir a diversas condicións ambientais. Así, os patóxenos son regulados por un complexo equilibrio de interaccións entre distintas especies.

Sen embargo, a transmisión dunha enfermidade dun animal a un humano (zoonose) é favorecida cando un ecosistema se ve afectado por algún tipo de perturbación, como a tala dun bosque ou un incendio, porque este equilibrio é alterado. A consecuencia directa é a aparición de enfermidades emerxentes e reemerxentes, na súa maioría de orixe animal e potencialmente zoonóticas. A Organización Mundial da Saúde (OMS) calcula que o 75% das novas enfermidades humanas son de orixe animal. Exemplos disto son a COVID-19, a febre do Nilo occidental, o SARS de 2002 e unha longa lista doutras doenzas.

A globalización provocou un enorme incremento na velocidade e no volume do tráfico de mercancías e de viaxeiros, pero tamén de patóxenos e dos seus hóspedes animais. O contrabando de animais é un negocio que moveu no 2019 107.000 millóns de euros e o 24% das especies de vertebrados, representando unha das principais causas da perda de biodiversidade a nivel global xa que este mercado se retroalimenta da deforestación. A tendencia global de urbanización, así como a súa expansión en detrimento dos bosques, aumentan non só a probabilidade de contaxiar e ser contaxiado senón tamén a exposición aos animais salvaxes. A receita perfecta para unha pandemia global.

Lonxe de teorías conspiranoicas que non se sosteñen sobre a creación artificial dunha arma biolóxica en forma de virus, no sueste asiático todos estes factores levan actuando conxuntamente dende hai moito tempo e sitúan un mercado de animais vivos como o escenario máis probable onde se produciu a primeira infección por SARS Cov-2. Por que non se sosteñen estas teorías? Dito dun xeito popular, porque a natureza é mais vella que a ciencia, o que significa que tamén é mais intelixente.

A proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Segundo un estudo científico que discute as diferentes hipóteses sobre a orixe do virus, “é improbable que o SARS-Cov-2 se orixinara a partir da manipulación dun coronavirus causante do Síndrome Respiratorio Agudo Severo nun laboratorio” porque a proteína do virus que se une a un receptor celular humano está optimizada de tal xeito que nin sequera puido ser predita polas simulacións informáticas que recrean todas as posibles modificacións xenéticas que poderían ser levadas a cabo para fabricala.

Así, as hipóteses máis plausibles son baseadas na selección natural do virus. Ben a partir dun ou varios hóspedes animais previos á zoonose ou ben a partir da selección natural do virus nos humanos. Hai evidencia de que os seus hospedadores primarios son morcegos, xa que estes constitúen o reservorio natural dunha gran variedade de coronavirus. Ao secuenciar o xenoma do morcego Rhinolophus affinis, descubriuse un coronavirus que é un 96,2% similar xenéticamente ao SARS-CoV-2 (causante da COVID-19) e 80% similar ao Sars-CoV que causou a epidemia de 2002 en China.

No mercado de Huanan, en Wuhan (China), vendíanse animais salvaxes vivos (entre eles os morcegos) e exóticos nalgúns casos, polo que é moi plausible que puideran infectar a outros animais no proceso para rematar saltando aos humanos. Outro feito que apoia esta hipótese e o estrés que sofren estes animais aumenta a probabilidade de enfermar e transmitir a enfermidade ao debilitarse o seu sistema inmune. Ata o de agora non se puido reconstruír ao 100% a historia, pero entre os hóspedes intermediarios que se manexan como posibilidades están as serpes e os pangolíns.

En definitiva, as crises sanitaria, climática e ecolóxica están intimamente relacionadas e explícanse en boa medida por un sistema capitalista que pivota sobre o crecemento económico constante nun planeta con recursos finitos, atopando os límites das súas propias dinámicas. Semella existir un paralelismo coa pandemia da Peste Negra, pero neste caso o cambio de mentalidade debe resultar nun maior respecto pola natureza. A Terra está mandando sinais para mudar a nosa maneira de relacionarnos con ela.