Pueblos originarios
Juven e Ita: orgullo e dignidade maias para a defensa das identidades minorizadas

Juven leva un Galaxy H na súa pasj. Non deixa de recibir whatsapps e chamadas, coma o típico executivo branco dunha multinacional. Mais nada máis lonxe. Juventina López é guía espiritual, mediadora de conflitos e activista. É orixinaria de Cajolá, mais o seu pobo foi desterrado e, tras xeracións de loita, estableceuse en Nueva Cajolá (Champerico). Alí traballa arreo para mellorar as condicións de vida na comunidade e a loitar pola dignidade do pobo mam.

A etnia mam é unha das 24 existentes en Guatemala, cada unha delas cun idioma, traxe e cultura propias: Achi, Akateco, Awakateco, Chalchiteco, Ch’orti, Chuj, Garifuna, Itza, Ixil, Jacalteco, Kaqchikel, K’iche, Mam, Mopan, Poqomam, Poqomchi‘, Q’anjob’al, Q’eqchi’, Sakapulteco, Sipakapense, Tektiteko, Tz’utujil, Uspanteko e Xinka. A poboación de todas elas supón case a metade da poboación de Guatemala, mais o 90% dos medios de comunicación son en español e non hai espazo para a expresión dos pobos orixinarios.

Polo dereito á comunicación loita Manuela Xocol, á que chamaremos Ita por desexo da súa avoa, quen lle puxo ese nome para lembrarlle que é única. Ita defínese como “unha muller do pobo maia k’iche, comunicadora comunitaria e feminista”. É unha das 500 mulleres que integran Asomujerdi, asociación que promove a radio comunitaria La Voz de Racantacaj, desde onde, en k’iche, forma a mulleres xornalistas para que difundan a cultura do seu pobo e demanden os dereitos que lles arrebataron.

Minorización das culturas propias

Ita e Juven trouxeron as súas historias e as súas loitas a Galiza da man da Coordinadora Galega de ONGDs. Paseando por Compostela non deixan de preguntar polas rúas, os costumes de Galiza e o galego. “Vemos que nas cidades se fala pouco galego. En Guatemala pasa o mesmo: a xente adáptase ao momento social e comezan falar en español. Ás veces porque lles dá vergoña, polas humillacións de non expresarse coma eles. A presión social fai que cambies de idioma e incluso de forma de ser”, di Juventina. Segundo o IGE, nas cidades só un 13% das persoas falan sempre galego. Ita Xocol tamén atopa semellanzas coa situación en Guatemala e relaciónao coa perda da memoria dos territorios que están a ser ‘invadidos’ culturalmente, neste caso pola mesma lingua.

“Como é posible arruinar o xeito de vivir dos nosos avós e avoas? Nós non o imos perder porque é noso e non nos tivemos que apropiar de elementos doutras culturas.

“Cómpre falar da cultura dos nosos antepasados, coñecer o pasado para que os nosos fillos non repitan os mesmos erros e sintan orgullo do noso. A perda do idioma e dos traxes rexionais en Galiza tamén é responsabilidade dos pais que non ensinan galego aos fillos.” Malia conversar sobre o autoodio que compartimos galegos e maias, Ita mantén a esperanza: “como é posible arruinar o xeito de vivir dos nosos avós e avoas? A pesar da invasión estranxeira, nós non o imos perder porque é noso e non nos tivemos que apropiar de elementos doutras culturas”. 

Juventina López cóntanos que a conquista española no século XVI, rematou por desterrar do seu territorio ao pobo mam séculos despois. “Tras a independencia, en 1888, unha zona nosa foi invadida e o Estado deulle a terra aos milicianos, que eran parte do exército. Os nosos avós comezaron a esixir as terras e o goberno deunos só unha extensión de 5 caballerías”. Os avós —como se refire aos seus antepasados— foron recibir as terras mais nunca puideron vivir nelas. “Uns anos despois chegou a bananera —empresa norteamericana vinculada á United Fruit Company— e o presidente deu esa finca a 79 familias que non tiñan nada que ver coa poboación orixinaria. Na práctica a finca quedou en control dun finquero familiar do presidente”. Insiste Juventina en lembrar o seu avó Eulalio Rafael Chum, quen creou en 1945 un equipo para tentar recuperar as terras: “Moitas persoas foron perseguidas e asasinadas pero non se conseguiu nada”. Coa chegada ao poder de Arbenz en 1950, promóvese unha reforma agraria que recupera as terras. O goberno gringo, vendo ameazados os intereses das súas empresas, apoia aos militares fascistas de Guatemala. Uns anos despois comezaría o conflito armado. “A nosa xente vivía na finca cortando café; daquela os empresarios xeraban moito beneficio a cargo da poboación e en 1988 fartámonos, fomos ás autoridades, a Quetzaltenango, e ao final dixeron ‘si, esa propiedade é vosa’”. Cando quixeron recuperar a súa terra cos documentos de propiedade, o finquero ameazounos e a situación estancouse. En 1992, centos de persoas percorreron quilómetros até a capital para reclamar a terra que lles pertencía. A resposta do goberno chegou en forma de represión. “Moita xente foi desaloxada e houbo uns 20 mortos. Ao final, só conseguimos unha fracción da terra”. Nesa terra está hoxe a comunidade de Nueva Cajolá, onde viven Juven e a súa familia.

En 1992, centos de persoas percorreron quilómetros até a capital para reclamar a terra que lles pertencía. A resposta do goberno chegou en forma de represión: “Moita xente foi desaloxada e houbo uns 20 mortos”

A do pobo mam é só un exemplo de represión aos pobos maias orixinarios. Ita matiza que non houbo unha reparación tras a guerra que afectou ao país entre 1960 e 1996. “Tras o conflito armado violáronse os dereitos de moitas das nosas irmás. Despois, nos acordos de paz, non houbo participación dos pobos orixinarios que estaban sendo escravizados e puxéronnos o nome de ‘indíxenas’. Estamos en contra desa palabra”.

Nos acordos de paz, non houbo participación dos pobos orixinarios que estaban sendo escravizados e puxéronnos o nome de ‘indíxenas’. Estamos en contra desa palabra”

Desde a radio que lidera, La Voz de Racantacaj, tratan temas que afectan á comunidade que non teñen espazo en radios comerciais. “Falamos de problemáticas sociais e formamos a nenas para que sexan xornalistas e ás veces entrevistan a autoridades. Así aprenden desde a infancia por que estamos a loitar como pobo”.

A represión continúa

Para Ita Xocol, os acordos de paz perpetuaron a ocultación dos pobos orixinarios por parte do poder político e económico: “Decidiron por nós e deron frecuencias de emisión aos medios comerciais. Aínda hoxe as radios comunitarias son criminalizadas por defender os dereitos dos pobos. Intimídannos e fan crer á nosa xente que as radios comunitarias son piratas, mais non é así. Incluso hai asasinatos por comunicar a verdade. Eu lidero un medio comunitario e se nos topan poden levar os aparellos da radio e meter aos líderes no cárcere”.

“Decidiron por nós e deron frecuencias de emisión aos medios comerciais. (...) Eu lidero un medio comunitario e se nos atopan poden levar os aparellos da radio e meter aos líderes no cárcere.

Juventina López tamén denuncia a criminalización das activistas en Guatemala. “Poden facer dúas cousas: unha, fecharche a porta, e dous, eliminarte. Así son as cousas. O Estado e o mesmo Presidente teñen persoas controlando a loita das comunidades”. Malia a represión do Estado, Juven e Ita non pensan deixar de traballar polos seus. “Dicimos a verdade polo noso pobo e a nosa terra. Confío na natureza, nos nosos mártires, 200.000 desaparecidos no conflito armado... Esas persoas, nenos, nenas, mulleres e anciás dannos forza para seguir adiante e chegará un día que triunfaremos. Este sistema rematará”, di Juventina con contundencia. Ita conclúe: “mentres esteamos vivas estaremos loitando, como fixo Berta Cáceres, á que asasinaron por transmitir a verdade”.

Loita contra o capitalismo

Coma no caso de Berta, a represión a activistas en Centroamérica acostuma agochar intereses económicos. Juventina López denuncia unha corrupción sistémica en Guatemala e unha relación entre gobernos e empresas. “Queren calarnos, limitar os nosos espazos e que non se saiba o que pasa para manterse na cúpula dos poderosos. O capitalista defende os abusos do poder económico, as súas mansións, a súa prata. Que van facer con tanta prata cando morran? Manteñen ese capital económico-político para soster un exterminio, unha desigualdade e unha pobreza que perpetúa as condicións inxustas.” Para Ita Xocol, a loita contra o capitalismo e a represión aos pobos orixinarios pasa pola unión das comunidades: “somos maioría, mais enganáronnos e metéronnos ideas falsas na cabeza”.

O capitalista defende os abusos do poder económico, a súa prata. Que van facer con tanta prata cando morran? Manteñen ese capital económico-político para soster un exterminio, unha desigualdade e unha pobreza que perpetúa as condicións inxustas.”

Coma sempre, a pobreza afecta máis aos colectivos desfavorecidos. En Nahualá, onde vive Ita, as mulleres son as máis prexudicadas: “Traballamos para evitar problemas como os embarazos de adolescentes: se unha nena fica embarazada aos 13 anos, nin traballa nin estuda e acaba caendo na pobreza máis extrema.” A prohibición e o estigma do aborto e os feminicidios son dous dos problemas que máis afectan ás mulleres en Centroamérica. O peso dos evanxélicos e o escaso compromiso político dificultan que a situación mellore. Recorda Juventina a existencia dunha lei contra o feminicidio en Guatemala, mais recoñece que a maioría dos asasinatos machistas quedan impunes.

Evitar a emigración das comunidades

Neste contexto de falta de oportunidades, moitas persoas optan por emigrar cara aos Estados Unidos. Juventina tentouno na adolescencia, mais rematou sendo perseguida polo exército e detida pola policía na fronteira: “Emigrar non é sinxelo, sobre todo para mulleres e nenos. Eu estiven tres meses no cárcere e ao saír xa non tentei volver cruzar. Supereino e agora uso esa forza para loitar a nivel comunitario”. Juventina ten claro que non voltaría emigrar, mais indígnase ante a criminalización cara á caravana migrante: “A xente non emigra se non os empobrecen e se teñen calidade de vida. Ao non tela, buscan un refuxio onde vivir e educar aos seus fillos”.

“Emigrar non é sinxelo, sobre todo para mulleres e nenos. Eu estiven tres meses no cárcere e ao saír xa non tentei volver cruzar. Supereino e agora uso esa forza para loitar a nivel comunitario”

Sobre o futuro, Juventina pensa que a clave é “mellorar a estratexia colectiva e comunitaria para promover o desenvolvemento humano das persoas, e non construír hoteis e estradas que non aportan nada ás comunidades”. Ita fala de “achar novos xeitos de economía alternativa cun enfoque social”.  Ao rematar a entrevista, pregúntannos sobre os celtas, os pobos orixinarios de Galiza, e non entenden porque hai tanta árbore “maderable”, en referencia ao eucalipto. Decatámonos que aínda a milleiros de quilómetros, non somos tan diferentes.

Juven e Ita quedan no Grove nunha charla organizada pola Deputación de Pontevedra. Comezan falando en mam e k’iche. Ao rematar, a súa loita e a de todas as comunidades de Latinoamérica reciben a admiración dunha sala ateigada. A mensaxe fundamental queda clara, como di a canción de Calle 13: “trabajo bruto pero con orgullo; aquí se comparte, lo mío es tuyo”. Moito temos que aprender.