O prelo
Música para os días de inverno: a posibilidade dun debate cultural en tempos do franquismo

A obra de Pablo Nogueira senta as bases dunha discusión que involucra os problemas das experiencias culturais e a represión durante a ditadura.
Musica para Laiovento
6 feb 2021 10:15

Apenas o ano pasado, Laiovento presentou Música para os días de Inverno  de Pablo Nogueira, unha novela breve que atende o problema da represión cultural e o exilio galego durante o franquismo.

Parecido a un espello, Nogueira presenta a historia de Alfredo e Balbina. Coma nun xogo paralelístico, as historias suceden de forma simultánea: os capítulos pares desenvolven a historia da personaxe feminina e os impares do masculino. O efecto é similar ao de dúas narrativas que suceden nun mesmo lugar, pero non son capaces de se atopar. Nun xogo de perspectivas, una historia amosa o que a outra oculta. O lector atende as sutís semellanzas entre cada unha e agarda o encontro inevitable entre os protagonistas.

O primeiro personaxe descrito é Alfredo, un músico novo que descobre a música de jazz nos primeiros anos da ditadura, e despois se presenta a Balbina, quen traballa nunha escola rural onde imparte aulas en galego. Ambas son sinaladas polo réxime e súa vida convertese nunha resposta á persecución e o medo.

O franquismo operante atendeu desde moi cedo a chamada política da vida cotiá: as palabras, as expresión culturais, a memoria. Estas personaxes son vítimas da importante forma de dominación que perseguía a dimensión íntima da vida. Nesta novela, o debate pola represión primeiro aparece no estamento cultural. Nin Balbina nin Alfredo son heroes de guerra, senón cidadáns comprometidos coa transmisión cultural e o ensino. É este é un dos temas máis importantes da novela: que significaban as prácticas culturais durante a represión e que papel cumprían no contexto do terror sistemático?

Nogueira recupera no sétimo capítulo unha orde do 25 de xuño de 1943, que nos axuda a entender a imposición cultural do franquismo. O documento leva o título de ¿POR QUE COMBATIMOS LA MÚSICA NEGRA?  Algúns fragmentos definen o proxecto cultural da ditadura. Neste describe o problema que supón a música de jazz: “Nada más alejado de nuestras viriles características raciales; que esas melodías muertas, dulzonas, decadentes e monónotonas, que como un lamento de impotencia, ablandan y afeminan el alma, adormeciendola frente a una enfermiza languidez; nada más lejos de nuestra dignidad espiritual, que esas danzas dislocadas, desconcertadas en las que la nobleza humana de la actitud, la seleccionada corrección del texto, desciende a un ridículo y grotesco contorcionismo”. Neste caso, o criterio de imposición cultural era racial.  Fundamentábase no suposto da conservación dun espírito étnico. Unha versión cruel da vontade de poder que avalía a dignidade cultural. 

Alfredo atende isto como un rexeitamento ao gozo da experiencia cultural individual. Unha forma de negación dunha estética singular e inesperada. Este conflito tan profundo é apenas un comentario na novela. É un detonante na historia que permite a Alfredo asumir certa responsabilidade na súa vida, pero que no nos permite atender un problema que se converteu nun mal sistemático: o consentimento cultural que formou unha vontade de superioridade cultural.

Para Nogueira, o réxime non só tiña intencións de dominio nas prácticas con intencións estéticas senón tamén nas experiencias. Era unha administración da sensibilidade, Alfredo por iso vive con frustración o momento en que escoita a outro personaxe dicir: “(...) o rexime franquista ten prohibido o jazz e nós so podemos e nós so podemos tocalo ás agochadas, mentres os seus vasalos da División Azul, fan festas onde non se privan de nada e contratan músicos para que interpreten pezas dese xénero música”. O problema sitúase aquí na regulación da experiencia estética dun territorio. Alfredo é o personaxe que responde a esa lóxica do réxime e opta con premura polo  exilio.

Balbina, pola outra banda, presentase dun modo diferente. Filla dun home perseguido polo réxime, ela é interpelada por dous oficias durante unha sesión de traballo. Alí eles descobren que imparte as aulas en galego. Balbina, ao igual que Alfredo, é unha personaxe que afrontan as polémicas da ditadura con certa inocencia. Como quen comeza a entender unha nova forma de relacionarse co mundo.  A defensa que fan da súas posicións apenas se concentra en supostos e impresións xerais do seu presente. A súa bondade parece contrastar coa tiranía do réxime, pero pode fundamentarse na idea de que os axentes de oposición política están libres de contradicións. É a idea dunha militancia impoluta. Balbina é descrita así no momento en que o seu interrogador perde o sentido fronte a ela e podería escapar: “A educación e a moral, foran aspectos que lle transmitiran na casa dende que era só unha nena. Axudar aos demais sempre foi unha máxima na súa vida, sen importar a que se lle prestaba tal axuda”. O xeito en que os sistemas de representación afrontan a exposición da subxectividade militante forma parte dunha discusión moi longa. Esta novela ofrece unha posibilidade que é cuestionable porque sumase a idea de que a disidencia supón un tipo de honor incuestionable.

Balbina é obrigada a traballar nun campo de explotación mineral. Alí eran enviados os homes e as mulleres detidas. O paso de Balbina polo campo de traballo forzado serve para lembrar os mecanismos de sometemento empregados polo réxime e a importancia que tiveron estes espazos para o mantemento dunha importante relación entre o franquismo e a Alemaña nazi ata 1944. Nogueira recupera ese episodio esquecido do papel que tiveron os montes galegos no fornecemento do armamento alemá.

O exilio de Balbina e Alfredo relátase como unha experiencia de liberdade cultural que dialogo coa importante tradición intelectual que herdou a migración galega durante o réxime. Está escrito como en oposición á administración da vida sensible que iniciou franquismo.

A prosa de Nogueira recupera algunhas ideas que é importante cuestionar: o proxecto aspiracional do artista varón  que se limita ao seu desexo de grandeza ou a o suposto dun amor espontáneo que se converte nunha promesa romántica. Con todo, continua co debate polas implicacións do réxime na vida sensible e resulta importante atendelo. 

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Literatura
Ensayo Qué (no) puede un cuerpo
Algunas novedades editoriales y tendencias audiovisuales sugieren retornos de modos de entender lo inhumano que fueron característicos de la neoliberal década de los 80.
Historia
Historia Miguel Martínez: “En Villalar, la izquierda arrancó los comuneros al franquismo”
Miguel Martínez, profesor de historia y literatura españolas en la Universidad de Chicago, analiza desde una óptica progresista la Edad Moderna, el momento histórico fetiche de las derechas españolistas.
Culturas
Culturas En la industria editorial el libro ya es lo de menos… pero leemos más y mejor que nunca
Expertos, editores y libreros analizan cómo el libro-evento y los denostados como “libros-basura” sostienen un sector en el que, por otra parte, los números dicen que leemos más y con más variedad que nunca.
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez piensa en un paréntesis legislativo para evitar roces con los socios tras una semana explosiva
El choque bronco por el caso de las compras de balas israelíes a cargo de Grande Marlaska puso sobre la mesa como nunca la ruptura de la coalición, aunque nunca fue una opción.
LGTBIAQ+
Juicio el 9 de mayo Lidia Falcón pide cinco años de cárcel a una mujer trans por un tuit de 2021 que no la menciona
La activista antiderechos Lidia Falcón denunció a Diana Juan Cano en 2021 por un tuit que apenas tuvo repercusión. La acusación pide una pena de cinco años de prisión y 50.000 euros de indemnización.
Galicia
Galicia Cuidar sin derechos: la lucha de las trabajadoras en las residencias privadas de Galicia salta a la huelga
Sin tiempo ni medios para ofrecer unos cuidados adecuados, alertan de una situación insostenible en los centros y denuncian la privatización de un servicio a costa del bienestar de las personas mayores y dependientes.
València
València Convocan una huelga general contra Mazón el próximo 29 de mayo
CGT, CNT, COS e Intersindical llaman a la movilización por la gestión de la Dana, los recortes y la situación de acceso a la vivienda.
Guinea-Bissau
Internacional Guinea-Bissau arranca una ola de represión tras el sabotaje popular de una mina de arena en un parque natural
Una acción liderada por las mujeres del pueblo de Varela provocó un incendio en la bomba de extracción de la mina de arena pesada. El Gobierno ha llevado a cabo la detención de 16 personas, entre las que se encuentran líderes locales.
Opinión
Opinión “Tener correa” y la ridiculización del afecto
Existe una presión muy fuerte sobre los propios hombres para que no amen demasiado, no cuiden demasiado. El ideal de “libertad masculina” tradicionalmente se entiende como independencia, desapego, y muchas veces, desinterés.
Opinión
Opinión Las sáficas también somos trans, deseamos trans y amamos trans
Resulta irónico que a quienes tanto nos han cuestionado la identidad de “mujeres de verdad” en función de nuestra expresión de género o la vida que decidimos emprender no levantemos antorchas al ver el mismo odio operando con estrategias similares.

Últimas

Eventos
Evento Un Salto al periodismo desde el barrio: acompáñanos en un directo sobre periodismo situado
El Salto organiza un evento centrado en el potencial de los formatos sonoros para transmitir información veraz y fiable de forma cercana. Para hacer periodismo desde el barrio y barrio desde el periodismo.
Gasto militar
Gasto militar ¿De dónde sacará Sánchez el dinero para financiar el incremento del gasto en defensa?
La promesa de aumentar las partidas presupuestarias militares necesita redirigir 10.471 millones de euros para alcanzar el 2% del PIB. Cumplirlo este año abre a su vez un grave problema para hacerlo en 2026.
Más noticias
Opinión
Opinión Las sáficas también somos trans, deseamos trans y amamos trans
Resulta irónico que a quienes tanto nos han cuestionado la identidad de “mujeres de verdad” en función de nuestra expresión de género o la vida que decidimos emprender no levantemos antorchas al ver el mismo odio operando con estrategias similares.
Opinión
Opinión IA: un proyecto tecnosupremacista
La pregunta que me hice hace algunos años fue: ¿Por qué existe un evidente interés en “crear la cuestión de la IA”, cuando las tecnologías y las lógicas que la componen están ya operativas desde hace años?

Recomendadas

Galicia
Galicia Vigo, A Coruña y Ourense compraron material policial a Israel por medio millón de euros en solo cuatro años
El alcalde ourensano, Gonzalo P. Jácome, adjudicó un contrato por 70.000 euros días después del siete de octubre. Abel Caballero firmó otro de más de 200.000 euros y la alcaldesa de A Coruña siguió la estela con un contrato de 170.000 euros.
Turquía
Pinar Selek “Turquía sigue gobernada en base al miedo”
La profesora y socióloga turca, quien ha sufrido además de cárcel, un acoso judicial por 27 años, habla de la falta de independencia del poder judicial, del adoctrinamiento social y de la formación de la sociedad turca.