Arte
“Ver ‘Manoliño Nguema’ na TVG sería súper bonito”

Hai un documental percorrendo o país que non deixa de gañar premios. Conta a historia Marcelo Ndong, un cativo de Guinea Ecuatorial que chegou a Bemposta cunha bolsa de arte. Xa coñecía Galiza, onde nace o Miño e os seus afluentes, froito da educación da daquela Guinea Española. Ao chegar papou o frío, medrou, foi ‘o mimo negro de Santiago’, foi de xira polo mundo adiante, formou unha familia e fixo súas as ideas do Padre Silva, que lle serviron para volver a Guinea Ecuatorial e formar novas xeracións de artistas.

Diso vai o docu, que tamén aborda a cuestión colonial, a experiencia na cidade dos muchachos e amosa unha cara de migración sempre agochada, a do retorno. En Guinea, en África, Manoliño fala galego, canta en galego, representa Os vellos non deben de namorarse... Con todo, non é suficiente para que a TVG se interese en emitir esta historia. Nin sequera despois do Mestre Mateo e dos premios en Ourense (á obra teatral), Vigo, León ou Tenerife. Ninguén o entende, tampouco a guionista Rocío Cadahía e o director Antonio Grunfeld.

Chama a atención ver imaxes de Guinea Ecuatorial, os carteis en español, a vida nos barrios, non sabemos nada. Segue sendo Guinea –de facto– materia reservada?
Rocío Cadahía: A ver, é certo que hai que ter coidado co que se di de Guinea Ecuatorial...

Obiang escoita...
Antonio Grunfeld: Xa non están Franco e Fraga, que foron quen pensaron esa lei, pero de aí xurdiron unhas relacións políticas moi complicadas. No documental amosamos a Guinea do pobo, a de Marcelo, lonxe dos estereotipos e do poder político. Vese no coche que ten, na gardería, todo moi austero. Queriamos amosar esa outra Guinea, a que ve Aquí no hay quien viva e coñece España perfectamente, e que a ve como parte do seu pasado. En cambio, as relacións políticas son complexas: cando Obiang dá o golpe de estado a Macías, que rompera toda relación con España, ábrelle os brazos a España, porque viña de estar no exército español, de ser coronel. En cambio, desde España ven unha Guinea pobre, ou que non sabe explotar, e deixou de interesarlle. E pouco despois, descóbrese o petróleo en Guinea, Obiang pasa de España e ofrécello aos americanos e aos franceses.

Se Obiang tivera permitido a España extraer petróleo alí seguro que teriamos a Guinea moito máis presente.

R.C: Agora segue habendo políticos españoles que van por Guinea pero non se sabe que van facer exactamente. A lei de materia reservada fixo que a xente en España se esquecera de Guinea, e agora directamente non saben nin que existe. Cando viviamos alí preguntábannos, cando viñamos aquí, que que falaban, e nin sabían que falaban español. Unha ignorancia que non é casual.

É dicir, que non interesa Guinea Ecuatorial como non interesa Namibia, por exemplo.

R.C: Xusto. O que pasa que Guinea foi unha provincia de España, os cidadáns tiñan documentación española.

A.G: Se Obiang tivera permitido a España extraer petróleo alí seguro que teriamos a Guinea moito máis presente.

Naquela altura, sen Whatsapp e demais, dez anos sen saber nada da túa terra, nin da familia...
R.C: Imaxina. Non tiñan nin pasaporte, de súpeto era como unha especie de refuxiado. El ía á oficina de CEAR a mirar as listas onde rexistraban os mortos de Guinea, e cada visita alí era horrible, e aínda por riba hai apelidos moi comúns, entón non sabes con certeza se morría alguén da túa familia ou non.

Manoliño bota raíces en Galiza. Medra en Bemposta, fai xiras co circo por todo o mundo, forma unha familia... pero no 90 decide volver e crear iniciativas culturais en Guinea. Como seguen estas iniciativas hoxe? Tiveron percorrido?
A.G: Cando volve, está motivado e monta un centro cultural nunha vila moi pequena e moi danada tras a época de Macías, así que era moi difícil que fose adiante. Ademais íanlle acusar de bruxería, ía ter problemas por falar de política no seu espectáculo con Tobías [o seu mono monicreque e amigo]. Aí coñéceno da cooperación española, cando aínda era centro cultural hispano guineano, e agora hai un español e un ecuatoguineano. Esa cooperación cultural mantense. Pero onde máis presente está Marcelo é nos seus alumnos. No docu saen algúns, pero realmente hai moitos, porque na xeración de Gorsy [alumno de Marcelo] hai moitos ‘gorsys’ que seguen facendo cousas e seguen formando á xeración seguinte, a de Russo. E agora Russo ten 30 anos e tamén ten unha compañía de teatro. O que teñen en común todos é moita humildade e moito traballo colectivo.

R.C: Marcelo é moi diferente a outros ecuatoguineanos e tamén moi diferente a todos galegos. Penso que aínda ten moi presente o que aprendeu na Cidade dos Muchachos, toda esa solidariedade, esa idea de dar, compartir, de vivir sen cartos... Uns valores que por desgraza nós xa non temos.

É importante que haxa documentais que dean outra imaxe de África, achégannos un pouco a esas realidades. Por exemplo, cando vemos a Marcelo contando en galego cousas sobre Guinea, ou alí cando contaba cousas de Galiza.

A.G: Ti pensa que Guinea é un país moi pequeno e hai cartos, polo petróleo, e cando alguén ten moitos, acostuma presumir. Pois Marcelo e toda a súa escola non son para nada así, con todo o que conseguiron.

A súa é unha historia de emigración amable, e positiva se se lle quere chamar así. Credes que en xeral sempre se constrúe unha imaxe de África e dos países do sur moi negativa, asociada sempre á pobreza e á fame? Non abondan os audiovisuais onde se vexa a vida real nos países empobrecidos.

R.C: É importante que haxa documentais que dean outra imaxe de África, achégannos un pouco a esas realidades. Por exemplo, cando vemos a Marcelo contando en galego cousas sobre Guinea, ou alí cando contaba cousas de Galiza. No centro cultural de Malabo representaron Os vellos non deben de namorarse. Normalmente só se ve a pobreza, ou migrantes por hambruna, que existen, pero hai outro tipo de migración máis alá das imaxes da patera. As persoas de Guinea que van a España chegan en avión, e despois cando chegan teñen as cousas complicadas como calquera.

A.G: Algo que digo sempre é que todo migrante vai querer volver á súa terra en canto poida. Teñen un lazo invisible, como temos todas, que fai que como Marcelo, queiran devolver o que aprenderon. Penso que é útil ver esa parte de cando Marcelo volve a Guinea, porque sempre vemos como chegan, as dificultades de cando están aquí, pero nunca vemos as historias das persoas migrantes cando volven aos seus países de orixe e montan algo como o que montou Marcelo.

Outra parte do proxecto é máis de incidencia. Queredes que se reactiven as bolsas entre o Estado Español e Guinea. Como vai o tema?
A.G: Estamos avanzando, pouco a pouco. Marcelo ao principio non quería facer un documental sobre el mesmo, pero cando pensamos e lle dixemos que tamén queriamos sacar a todos os alumnos e alumnas, o teatro e a creación que había en Guinea, xa aceptou. Era o seu soño, el quería reabrir esa liña de bolsas.

R.C.: Agora Russo está en Ourense pero dun xeito moi informal, despois de gañar coa obra de teatro a MITEU o ano pasado, e tamén polo vínculo que tiña Marcelo alí. Está formándose en teatro coa xente da MITEU pero sen bolsa ningunha. En Guinea existe a UNED, estúdase español, hai cousiñas e certo vínculo, pero estas liñas de bolsas que había xa non chegan a Guinea, polo que falabamos, porque está esquecida.

A.G: Dicía que avanzamos algo porque desde a MITEU xa están falando para facer un acordo de verdade, e que ademais de persoas de Guinea a Ourense, tamén vaia xente de aquí formarse a Guinea, onde hai moita cultura tradicional do teatro. O que nos falta é o financiamento.

Facer e financiar o docu tamén foi difícil. Custa moito facer estes documentais sociais?

A.G: Moito. A Marcelo dixémoslle: “como esperemos a conseguir 200.000€ para facer o documental, non o imos facer nunca”. A nosa opción foi: como Rocío está aquí, temos casas onde durmir en Malabo, un colega cámara, están Russo e Gorsy por aquí; pois gravamos este verán con cartos ou sen eles. E Marcelo díxonos: “Levo facendo proxectos así toda a vida”. E realmente foi moi complicado, o equipo decidiu non cobrar e gardar para os gastos os 30.000€ da bolsa da AGADIC. É dicir, non cobramos e despois decidimos repartir o que puidera sobrar, e somos moitos. Con todo, non sei se por influencia de Marcelo, funcionou moitísimo e fíxose un equipo moi bo, con moito corazón, sen intereses, e aprendemos moitísimo. Evidentemente, non quero que o seguinte proxecto sexa así, porque as persoas do equipo debemos cobrar. Agardo que Manoliño sirva para que cheguen novos proxectos.

R.C: Deixáronnos casas, deixáronnos coches, fixéronnos de comer, axudáronnos coas transcricións, coa difusión... Moitísimas persoas axudaron e colaboraron con isto.

A.G: Non temos moita pasta pero temos moitísimas aliadas enganchadas ao proxecto.

Nese sentido, parece que a TVG non está interesada en mercar o docu, malia gañar o Mestre Mateo e unha morea de premios máis. Seguen nas mesmas?
A.G: Nada. Todo o mundo daba e dabamos por feito que nolo ían comprar, porque mesmo mercaron outros -aínda que por dous pesos- que eran cañeros, como Angrois no Esquecemento. Ao non chamar, o produtor escribiulles, tamén o montador... pero nada. E despois enterámonos por Facebook que mercaron sete documentais e que algúns eran dos nominados aos Mestre que gañamos nós. Se a excusa é que o documental non é íntegro en galego, eu síntoo, pero en Guinea Ecuatorial non falan galego.

A CRTVG debería complementar á AGADIC e apoiar futuros talentos da cultura e do audiovisual en Galiza.

R.C: Cando pensamos no docu, sabiamos que en Galiza ía interesar, pero tiñamos medo de que non interesase fóra. Pero mira, en Tenerife déronnos o premio do público, en León tamén... Pero quen de verdade pode desfrutar realmente do docu son as galegas e os galegos, e velo na televisión pública sería súper bonito.

A.G: Se Netflix non nos quere mercar eu non digo nin mu, pero cando ves que hai tanto interese por aí fóra e que na tele pública nin sequera contesten aos mails... Ao final fan que exploremos outras vías, xa que a galega non quere. Roi [produtor], cando recibimos o Mestre, agradeceu as axudas do talento do AGADIC en plan “mira, con 30.000€ fixemos isto” e tamén para que servise de ventá para futuros proxectos. E aí a CRTVG debería complementar á AGADIC e apoiar futuros talentos da cultura e do audiovisual en Galiza.