AGANTRO
O pasado doutros

En Los Asquerosos de Santiago Lorenzo o protagonista sae de Madrid fuxindo da policía e acaba refuxiado nunha aldea abandonada. O agocho funciona, mais un bo día instálanse uns domingueiros (“os mochufas” na novela) que lle cambian os plans. Oculto nunha bufarda escóitaos, coñéceos e ódiaos. Quere que se marchen custe o que custe. A diferenza entre el e os mochufas non é só a maneira de habitar a aldea, senón a forma de cidade que levan dentro. Esa é a fonte do conflito que determina a cuestión neorrural.

A sociología de Los Asquerosos é unha mostra de época. Os mochufas buscan no campo o plus de goce que non lles proporciona a cidade e adaptan a casa ás súas necesidades de consumo; non deixan de buscar un sentido económico ao que fan; queren a casa da beira para alugarlla aos turistas. Manuel (o protagonista) é o reverso dese principio do que foxe sen ánimo nin dirección. A súa saída é desaparecer, mergullarse no silencio.

O xeógrafo francés Christophe Guilluy fala no seu libro Non Society dunha nova periferia que non pode explicarse pola separación entre o rural e o urbano, senón pola oposición entre os aires urbanos mundializados e o resto de territorios. O motor desta recomposición social é a xentrificación que afecta aos barrios, ás cidades medias, vilas e aldeas. O aumento da disparidade que vemos reflectido friamente nos niveis de renda, aluguer e metro cadrado, nos desafiuzamentos, a especulación inmobiliaria, nos expulsados e nos que quedan. As ciencias sociais levan décadas analizando as consecuencias deste proceso que intensificou as dinámicas do capitalismo global no rural. Con todo, lonxe de superarse, a separación entre o campo e a cidade demostrou o seu carácter dialéctico e histórico. O rural garda unha memoria descarnada dos procesos económicos e sociais que agora recoñecemos en todas partes, pero á vez condiciona a dirección dos devanditos procesos.

As ciencias sociais levan décadas analizando as consecuencias deste proceso que intensificou as dinámicas do capitalismo global no rural. Con todo, lonxe de superarse, a separación entre o campo e a cidade demostrou o seu carácter dialéctico e histórico.

Un dos casos de estudo da miña tese é Hontanillas (Guadalaxara), unha vila abandonada cara 1970 que se tratou de repoboar en diferentes ocasións. O último intento é un proxecto que expón a colectivización do pobo a través de fórmulas sociais e produtivas alternativas. Unha cuestión central dos proxectos neorrurais é a composición heteroxénea dos seus grupos: os diferentes tipos humanos, motivacións, hábitos, modos de vida, ideoloxías e crenzas que tratan de converxer nun obxectivo común, superar a destrución do tecido social derivado da economización da vida. A esa procura de vínculos comunitarios, doutras economías e dunha relación integrada co territorio oponse a propia historia.

Isto é o que se aprecia na historia de Hontanillas, inseparable da súa destrución. Despois de décadas perdendo habitantes, durante a Ditadura declarouse a forestación obrigatoria dos seus terreos para reforzar o encoro de Entrepeñas. Os piñeiros, a desviación das correntes de auga e a ruína fixeron que o pobo cambiase de país sen moverse de sitio, como tiveron que cambiar os seus habitantes.

Recollemos o testemuño de “el Guerrilla”, que veu de Ujados (ao norte da provincia) para traballar de capataz nas plantacións e terminou de garda nunha das urbanizacións de luxo do “Mar de Castela”. De Adela, unha veciña de Hontanillas que migrou a Madrid, e a pesar dos anos segue volvendo cando pode para visitar o cemiterio. Recollemos anécdotas dos veciños dos pobos de ao redor que lembraban ir en setembro ás festas de Santa Filomena, patroa de Hontanillas, e que volvían anos máis tarde a merendar entre as ruínas. Historias parellas ás doutras vilas, á memoria das nosas avoas e avós, e que hoxe sentimos nos efectos que tivo o abandono do campo e as transformacións que viñeron logo, as que nos seguen obrigando a cambiar.

Para coñecer a historia de Hontanillas, perdida en escasos documentos e recordos, empregamos a arqueoloxía. A extracción dos cascallos das casas abandonadas durante os traballos de rehabilitación converteuse na escavación dun xacemento. A arqueoloxía traduce a historia aos seus restos materiais e nese paso apréndese un coñecemento situado, apegado á terra. A historia rexistrada nos estratos fala das formas de vida, as técnicas, os materiais e as arquitecturas do pasado. Restos dos que aprendemos para volver habitar o espazo.

Nunha ocasión, despois de días de escavación, apareceu a porta principal dunha casa tirada no medio dunha habitación. Botárana abaixo para desvalixar os pratos, os mobles, as roupas, as cortinas que ninguén se quixo levar. Quen pasaron por Hontanillas naqueles anos lémbrano. Algunhas casas estaban intactas, coma se os donos estivesen a piques de volver. Naquela nós só atopamos fouces, ferraduras e un atizador para o lume.

A vivenda que esperaba nas cidades despois de moitos esforzos tiña un deseño preestablecido. As casas que identificamos en Hontanillas foran modificadas constantemente. Os materiais e as técnicas construtivas facían da casa un espazo organicamente vinculado ás necesidades dos seus habitantes. Ao analizar as xanelas e portas cegadas, as ampliacións e remodelacións que aínda poden lerse no paramento dos muros ése consciente da pluralidade de tempos que forman unha casa e a complexa historia social recollida en apenas uns metros cadrados.

Nos Cadernos do Cárcere de Antonio Gramsci o tempo é inseparable da hexemonía. As relacións de forza implican a subordinación (ás veces violenta) dos tempos, os ritmos e as prioridades dos subalternos. Quen ten a hexemonía ten o presente, por iso os subalternos son o pasado doutros (daqueles que lles dominan). Intelectuais e políticos promoveron historicamente a idea dun rural situado na antigüidade remota; fronte a el opuñan un presente desenvolvido e urbanita. Quen viviron a transformación do rural padeceron nas súas carnes o que significa que unha relación de forzas convértase no pasado doutros.

Os pasados do rural reflectidos nas estratigrafías de Hontanillas contan a historia da nosa transformación, pero tamén da composición complexa e plural que nos constitúe. Os neorrurais incorporaron esa historia na súa maneira de habitar a vila porque nela atopaban reflectido o seu propio presente, un momento no que as formas de vida campesiña e comunal volveron como un anhelo de vivir doutra maneira.

Outro é o enfoque sobre o rural que se mantén desde o Estado. O recente estudo de Xavier Ginés e Vicente Querol “Construción social do rural e Nova Ruralidade” analiza os discursos dos diferentes axentes implicados nas accións para paliar o chamado “inverno demográfico”. Para eles a identificación do rural co despoboamento propiciou na maioría dos casos unha lectura monolítica do campo: imaxínase un lugar sen xente, idílico para pasar unha vida afastada da trasfega da cidade, pero tamén decadente e en extinción -moi recomendable, diriamos agora, para pasar o confinamento-. Ese é o terreo polo que discorren as demandas expostas desde o campo e desde as institucións centrais articuladas ao redor da afamada España baleira ou baleirada, unha fórmula que serviu para diluír a relación campo-cidade por arriba, á espera de que as “vantaxes” urbanas cheguen ao rural.

A identificación do rural co despoboamento propiciou na maioría dos casos unha lectura monolítica do campo: imaxínase un lugar sen xente, idílico para pasar unha vida afastada da trasfega da cidade, pero tamén decadente e en extinción -moi recomendable, diriamos agora, para pasar o confinamento-.

O rural fíxose pensable para moitos á conta de imaxinalo sen xente, pero isto que atende a unha realidade tamén é un límite. A énfase na demografía apoiada na idea de lugares baleiros converte ao rural no terreo por excelencia da pasividade. O resultado son retóricas e medidas dirixidas a un suxeito difuso cuxo único obxectivo político é “chegar” ou “ficar”. Desta maneira, o espazo rural pasa a ser un medio abstracto sobre o que se pode facer calquera cousa. Por baixo quedan as accións reais de colectivos, asociacións e individuos que de forma organizada e á marxe das institucións levan anos disputando esa idea do rural coa ocupación e a repoboación das zonas abandonadas. Non deixa de ser sintomático que o debate sobre o rural a propiedade da terra estea ausente ou se reprima como un “atentado contra a ordenación do territorio”. Como se regulou a propiedade aqueles que tiveron que irse das súas terras?, que límites ofrece a propiedade da terra á hora de volver habitala? O “consenso” sobre o despoboamento pasa por alto esas preguntas ou as transforma nun problema de investimento.

No 2015 a Comisión do Senado sobre despoboamento publicou un informe recollido en gran parte nas Directrices Xerais para a Estratexia Nacional Fronte ao Reto Demográfico acordadas no 2017. Convén reparar nas súas recomendacións porque seguen marcando as iniciativas parlamentarias.

Esta é unha das solucións: a máis despoboamento, máis determinismo tecnolóxico. Confíase na extensión da banda ancha, no investimento en infraestruturas ou nas redes de telefonía móbil para potenciar o teletraballo. Outra: a xentrificación é boa para o campo e indirectamente tamén para as cidades. No informe presúmese da chegada da poboación expulsada dos centros urbanos. Respecto dos incentivos económicos e sociais, as medidas adquiren toques coloniais: “adopción de medidas que vaian destinadas ao fomento, explotación e extracción, no seu caso, de elementos enerxéticos sitos nas zonas rurais”; ou fórmulas xa coñecidas: máis proxectos a nivel europeo, incentivar o turismo e mellorar a rede de augas. O Estado ten a súa propia memoria e reprodúcea. Gañan os mochufas, foxe o que pode.

A destrución das comunidades rurais é unha historia inscrita na terra. As recentes reivindicacións agropecuarias por un prezo xusto e a miseria na que viven os xornaleiros  lémbrana. Os neorrurais conscientes dela tratan de modificala. Outros son os que as ignoran e esquécena. Mentres, o anhelo dun rural construído desde abaixo, con outros principios, continúa. Tamén resoa nas loitas por unha cidade diferente. O noso presente pasa por reunir ambas aspiracións.