AGANTRO
O 15M e os feminismos: encontros e desencontros (I)

Este artigo é a primeira parte dunha serie de dúas pezas sobre 15M e feminismos.

Hai agora 10 anos acudín á manifestación do 15 de maio de 2011 en Santiago de Compostela con motivacións que pasaban pola fartura do bipartidismo, do austericidio neoliberal e o desmantelamento do público, indignación coa forma de facer política e a súa distancia dos problemas da vida cotiá, da precariedade na que nos moviamos a maioría da poboación, especialmente grave entre a mocidade, as persoas migrantes e as mulleres. Chegado un punto varios mozos colocáronse pasamontañas e empezaron a tirar petardos, botes de fume e romper escaparates. Apareceron policías por tódolos lados e cargaron coas porras en pleno centro histórico, sen contemplacións. Carreiras, medo, e eu que me atopaba no medio daquela rateira, cos meus vintetantos anos e grávida, cando o meu compañeiro tirou do meu brazo e fuximos ás agachadas. Volvín á miña casa maldicindo e prometinme non volver participar nunha manifestación, porque alí o meu embarazo e a miña precariedade como muller nova tampouco foran tidas moi en conta. Prevaleceran os petardos, as algaradas e as porras dos policías sobre a nosa seguridade e a lexitimidade do que alí estabamos a reclamar.

Despois daquela manifestación seguín de preto a evolución das acampadas. Nalgunhas ocasións achegueime ás asembleas xa co meu bebé no colo, só para escoitar. Algunhas persoas demandábanme unha maior implicación, pero recoñezo que xamais me puiden permitir acampar, nin participar nas actividades porque ata para o activismo hai que ter certas condicións das que eu carecía. Recoñezo entón que eu non son unha ‘quincemaista' exemplar, pero foron momentos emocionantes e esperanzadores… E eu quería que o meu fillo mamara aquilo!

Non lembro ben como empezou aquel debate, pero unha feminista presente na asemblea abriu a caixa de Pandora: “a revolución será feminista ou non será”. Unha pancarta con esa frase fora colgada na Porta do Sol de Madrid, xerando moito balbordo, foi retirada e volta a colgar máis dunha vez. Alguén máis apuntou que cumpría utilizar o galego como lingua prioritaria no seo da acampada. Sorprendentemente xusto estas dúas propostas provocaron unha enorme incomodidade entre as persoas presentes: “xa están aquí as pesadas de sempre!”, “estas son loitas parciais”, dicían entre apupos. Lembro que un mozo moi novo e con gran don de palabra, rapidamente monopolizou o debate e etiquetou aquelas dúas propostas como “loitas secundarias"; mesmo acusounas de ser unha especie de cabalo de Troia, de querer dividirnos, desviar e desvirtuar o movemento da loita principal con reivindicacións que a desbordaban polos dous lados: demasiado superfluas, demasiado radicais. Non mo podía crer, ante os meus ollos estaba a escenificarse aquel famoso matrimonio infeliz entre marxismo e feminismo que xa describise Heidi Hartman nos anos setenta. Tamén lembrei aquelas feministas históricas que fuxiron escorrentadas dos movementos de esquerdas durante o franquismo e a transición.

Non lembro ben como empezou aquel debate, pero unha feminista presente na asemblea abriu a caixa de Pandora: “a revolución será feminista ou non será”

De novo, regresei á miña casa maldicindo e prometinme non volver participar naquel movemento porque o que na miña escala de valores era o fundamental fora caracterizado como algo molesto, secundario, como “cousas de mulleres”. Como analiza a antropóloga Adriana Razquin esta reacción foi case idéntica en moitas das prazas e prevalecera un tipo de política clásica e patriarcal, onde algúns mozos novos con todas as súas necesidades invisiblemente cubertas lanzaban consignas ao fío do discurso obreirista, establecían as súas prioridades e impúñanse sobre as propostas das bruxas feministas. Prevaleceron sobre outro tipo de politicidade, sobre a empatía e os coidados, sobre a vida mesma. Mirei ao redor e atopeime máis soa que nunca sendo moza, precaria e co meu fillo no colo. Aquel non era lugar para min.

Como os feminismos foron enchoupando o 15M

Por sorte aquel si era o lugar para outras mulleres que quedaron sementando o discurso feminista e propondo outras formas de facer que foron calando como orballo. Dende eses primeiros momentos de rexeitamento, de berros, de pancartas arrincadas e de fanfurriñeiros cacarexando, aos poucos e con gran paciencia a perspectiva feminista foise facendo fundamental, imprescindible. Houbo un marabilloso traballo colectivo de fondo por parte de distintas xeracións de feministas, de pedagoxía popular, de desenmascarar o machismo de esquerdas, de propostas, de imaxinar conceptos e relacións, de horizontalizar debates e acordos, de evidenciar as interseccións, as vulnerabilidades e as precariedades que nos atravesaban.

O feminismo sempre foi un movemento sociopolítico diverso, heteroxéneo e interseccional, que ten séculos de existencia e que está armado cun corpus teórico crítico moi sólido e un repensarse continuo das prácticas e ferramentas que non ían poder deixar á marxe nin nun lugar secundario. Como analizaron distintas autoras feministas, os traballos de coidado non remunerados están a soster o sistema capitalista porque patriarcado e neoliberalismo son a mesma cara dunha moeda (ver por exemplo Roswitha Scholz, Silvia Federici, Yayo Herrero, Cristina Carrasco ou Amaia Pérez Orozco). Esta perspectiva resultaba imprescindible para entender os fenómenos que estaban a espertar a nosa indignación, como se xestaban as desigualdades dunha forma convinte ao sistema e como podiamos saír da lameira, polo que a revolución non tiña máis opción que ser feminista.

Algúns conceptos como vulnerabilidade, interdependencia, afectos ou sororidade foron impregnando o movemento 15M especialmente a nivel discursivo e, con algunha dificultade, nas prácticas cotiás. Así, por exemplo, nas distintas acampadas foron desnaturalizándose as prácticas habituais de monopolización do discurso, de gritar consignas para buscar o aplauso, de imposición de axendas, de terminoloxía belicista, de tirar petardos e de acordos tomados por maiorías. Progresivamente non só empezaron a preocupar os conceptos, os discursos intricados ou meramente teóricos, senón tamén as infraestruturas, a intendencia, as cociñas, a alimentación, a xestión equitativa dos recursos ecolóxicos e económicos, o mantemento, a limpeza e a xestión de residuos, a seguridade das persoas, o benestar físico e emocional, os afectos. As feministas implicadas no 15M axudaron a entender que a crise dos coidados, da reprodución social, ou o conflito capital-vida non é que sexa importante, é que debe ocupar o centro da axenda política e a xestión dos propios movementos sociais. Nesta tesitura evidenciouse que o 15M tiña o patriarcado máis clásico na súa espiña, porque mentres algunhas eran as que cociñaban e recollían esteiras do chan, outros seguían, seguiron e seguirán aferrados ao megáfono que outorga unha maior notoriedade, valoración social e visibilidade nos medios. Así que tamén se foi desvelando a división sexual dos traballos nos movementos sociais e o machismo estrutural ao nivel das prácticas cotiás.

O feminismo sempre foi un movemento sociopolítico diverso, heteroxéneo e interseccional, armado cun corpus teórico crítico moi sólido e un repensarse continuo

Outro dos fitos máis importantes foi a denuncia de que estaban a producirse certas intimidacións, acoso sexual e violencias machistas nas prazas. Isto provocou terribles discusións que puñan en dúbida a veracidade destas denuncias e novas acusacións cara ás feministas por querer dinamitar o movemento 15M con cuestións que supuñan de tipo “persoal”. Con todo, que se denunciase que este tipo de violencias estaban a ter lugar nun movemento de indignación popular que criticaba a “vella política”, e que se pretendía horizontal e emancipador, foi como acender un foco que apuntaba directamente ao miolo da cuestión. Porque, aínda que se tiñan claras algunhas das dinámicas e violencias neoliberais, quedaba un xigantesco traballo por facer no desenmascaramento das violencias patriarcais e como ambas se retroalimentan. Por tanto, nalgunhas das prazas propuxéronse espazos seguros de traballo non-mixtos, de deconstrución das masculinidades tóxicas e violentas. Tamén se implementaron cordóns de seguridade para persoas especialmente vulnerables, por exemplo, nas manifestacións das que a partir de entón volvín participar. A igualdade, a seguridade, o coidado e o benestar das persoas que participaban do 15M tamén tiña que ser unha precondición necesaria.

O feito de converter o persoal en político, como xa formulara Kate Millet en 1969, foi  unha das principais achegas do feminismo ao 15M xa que supuxo unha reformulación do propio concepto de “o político”, afastándose da política (con maiúsculas), representacional, militantista e circunscrita ás institucións tradicionais (o Estado, o Parlamento, o Partido, o Sindicato), para achegarse a unha politicidade do micro, da infrapolítica, a un novo marco das prácticas da vida cotiá, incluíndo aspectos da nosa vida íntima, os afectos, as emocións, os amores e a relación co propio corpo. Con todo, non hai que perder de vista que foi precisamente a deriva clásica e militantista do 15M a que seguiu o seu percorrido na política institucional.

Outro dos aspectos máis interesantes dos feminismos no 15M é precisamente que o seu ensanche serviu para algo moi importante: desestigmatizar o “feminismo”, que fora unha palabra maldita e un movemento social minoritario ata o momento. Este novo xiro ampliaba o suxeito político concreto e singular (muller) para convocar a unha maioría social plural (feminista). Este substrato excedeu os límites habituais do activismo e os movementos sociais, filtrándose cara a unha ampla capa da sociedade un novo sentido común feminista que pon o foco no cuestionamento do status quo patriarcal. Por tanto, se unha das principais preocupacións do movemento feminista pre-15M era precisamente que non se albiscaba unha substitución xeracional e había un certo esgotamento, a partir de entón o feminismo converteríase nun novo marco dun consenso social amplo, ao convocar e interpelar á maioría da cidadanía.