Crisis climática
O caos climático e a fin da agricultura

Nun extenso artigo publicado o mes pasado na revista Futures (e recentemente traducido ao castelán en 15/15\15) o economista ecolóxico e antropólogo John Gowdy presenta un escenario poscolapso no que desenvolve a hipótese dun retorno da especie humana a sociedades cazadoras-recolectoras como adaptación ao caos climático postholocénico, ao quecemento planetario e ao esgotamento dos recursos fósiles que, en conxunto, farán inviable por máis tempo a agricultura. É dicir, xa non é que vaiamos cara a sociedades postindustriais máis simples e de tipo agrícola, como se leva apuntado por diversos autores até o de agora, senón que probablemente esteamos abocados mesmo a sociedades postagrarias. Gowdy emprega como punto de referencia unha ollada a longo prazo, un período de dous a tres séculos no futuro, para saltar a problemática cuestión dun colapso inmediato e situándose no probable teito final de temperaturas e niveis de CO2 do Antropoceno.

Se o paleoantropólogo Juan Luis Arsuaga situou a Arcadia feliz da Historia humana no Paleolítico, o profesor Gowdy fainos ver que foi precisamente no Plistoceno (a Era Glacial, rematada hai 11.700 anos, que se corresponde coa era arqueolóxica paleolítica) cando evolucionou “cada característica que nos define como especie” —compaixón polos demais, intelixencia, previsión e curiosidade— e conclúe que “nos convertemos en humanos sendo cazadores e recolectores e [que] podemos recuperar a nosa humanidade cando volvamos a esa forma de vida”. Volvermos á caza e recolección, si, mais a historia non se repite senón que máis ben rima, xirando en espiral e sen volta atrás: o traxecto de colapso que parece que percorreremos terá lugar sobre unha terra antropoloxicamente queimada pola industrialización.

Reducir con urxencia o noso impacto sobre a Natureza é fundamental para mellorar as probabilidades da Humanidade poscolapso

O que fora presidente da Sociedade Internacional para a Economía Ecolóxica ofrécenos neste artigo unha perspectiva que vai alén do concepto de adaptación profunda, e advírtenos de que para poder realizar este regreso ao fogar —necesariamente evocador do Always Coming Home de Ursula K. Le Guin— debemos reducir desde agora mesmo o impacto humano na Natureza para mellorar as probabilidades de supervivencia dos nosos descendentes a longo prazo tras o colapso, xa for este abrupto ou mediante un declive máis gradual.

Gowdy lévanos nunha viaxe desde o Plistoceno até o máis que probable colapso da nosa civilización antropocénica, na que amosa os patróns de ascenso e colapso de diversas civilizacións anteriores. No texto sostén que a perda das condicións estables do Holoceno debido á emisión de gases de efecto invernadoiro ha provocar unha volatilidade climática que se vai asemellar ás condicións climáticas moi variables do Plistoceno, unha época xeolóxica caracterizada por mudanzas extremas no clima, desde as glaciacións até períodos cálidos. Isto sumado ao aumento do nivel do mar e a interrupción da circulación termohalina vai facer imposible a continuidade da agricultura. É dicir:

“A agricultura e mais a civilización que esta facilitou foron posibles grazas ao clima inusualmente cálido e estable do Holoceno. Antes diso, as variacións anuais de temperatura e precipitacións facían pouco fiable a agricultura como medio para soster comunidades asentadas con grandes poboacións. Este período de inusual estabilidade durou uns 10.000 anos. Porén, co aumento do nivel de CO2 atmosférico causado polo home, ficamos atrapados nun novo período de inestabilidade climática que os científicos predín que será comparable ás condicións do Plistoceno”.

As emisións de CO2 lévannos de volta á inestabilidade climática do Plistoceno, e iso vai facer inviable o mantemento da agricultura e vai levar a unha profunda inestabilidade social e política que vai provocar guerras polos recursos

O autor asegura que sen os combustibles fósiles do século XX, coa inestabilidade climática, a escaseza de auga e a degradación dos solos, a agricultura cerealeira a grande escala vai ser imposible nos vindeiros séculos. Así, a metade da poboación mundial depende do arroz como principal fonte de calorías, mais a produción de cereais hase ver afectada pola suba do nivel do mar e polo aumento da temperatura media, que provoca unha meirande esterilidade das plantas de arroz e a perda do seu contido nutritivo. Cada medre de 1ºC adicional na temperatura estival provocaría unha diminución de até un 16% na produción dalgúns cereais. Un modelo de simulación baseado en datos de Australia achou que as variacións nas temperaturas medias de 2ºC na tempada de cultivo poden causar reducións dun 50%. O xornalista de investigación Nafeez Ahmed publicou recentemente un artigo no que apunta a posibilidade dunha grave crise alimentaria mundial en apenas unhas poucas décadas.

A perda de seguridade alimentaria sería un dos ingredientes para desatar un escenario de inestabilidade social e política, incluíndo guerras polos recursos, como consecuencia do quecemento planetario antropoxénico. Malia recoñecer a posibilidade dun colapso e unha transición medio ordenados, John Gowdy afirma que se poden achegar sólidos argumentos para prever un súpeto colapso catastrófico e unha masiva mortaldade do Homo sapiens. Finalmente, as variedades de arroz, trigo e maínzo que se cultivan na actualidade non poderían sobrevivir sen axuda humana e desaparecerían.

Con todo, o autor propón activar diversas iniciativas políticas a partir desta perspectiva a longo prazo sobre a mudanza climática, que poderían axudar a facer esta transición máis viable para os nosos descendentes: a mitigación da mudanza climática, a resilvestración (rewilding), a redución da poboación humana e a protección das culturas tradicionais que quedan no mundo.

Cabe actuar politicamente con perspectiva de longo prazo para facilitar unha transición cara a unha nova etapa como cazadores-recolectores

“Á vista das inminentes mudanzas sociais e ambientais que enfrontamos, faise se cadra mesmo máis importante apoiar e protexer as culturas indíxenas que aínda quedan no mundo e que teñen a capacidade de vivir alén dos confíns da civilización moderna. Aínda existen sociedades humanas que teñen pouco contacto co mundo exterior. Estes grupos poden ser os únicos humanos que teñan as habilidades precisas para sobreviviren a unha apocalipse climática / social / tecnolóxica”.

A historia non se repite, senón que rima en espiral. Resulta doado imaxinar no final do Plistoceno un ancián sostendo un marfil cortado coa figura dun mamut, a narrar ante un grupo de crianzas abraiadas ao redor dun lume, como de mozo cazara os derradeiros mamuts, contabilizados en forma de tatuaxes nos seus antebrazos. “Xa sabedes, rapaces, que cada ano ao chegar a primavera os nosos cazadores van cada vez máis lonxe cara ao leste e cara ao norte na procura dos mamuts, sen albiscaren ningún. Este ano van facer a derradeira desas viaxes”.

Agora non resulta moito máis difícil imaxinarmos outro ancián, no final do Antropoceno, sentado xunto outro grupo de rapaces ao redor do lume, sostendo un iPad, a lles explicar a maxia que contiña aquel obxecto do pasado. “Xa sabedes, rapaces, que cada ano pola primavera os nosos cazadores van cada vez máis lonxe cara ao leste e cara ao norte na procura desta maxia, sen teren éxito. Este ano van facer a derradeira desas viaxes”.