AGANTRO
A antropóloga xa non é inocente

A deconstrucción do oficio antropolóxico pola mirada feminista foi un factor decisivo para asumir novas formas de investigación en orde a construír unha antropoloxía máis crítica.
Abuela
“Abuela”, técnica mixta, 279 × 216 mm, Duen Sacchi, 2020. (Imaxe cortesía do artista)
Titor de Filosofía e Antropoloxía. UNED Lugo
13 dic 2022 09:05

“El antropólogo inocente” é unha obra de Nigel Barley[1] que tivo certo éxito no público español nos anos 90. Barley contaba cun ton desenfadado as peripecias do seu primeiro traballo de campo entre os dowayo de Camerún, e conseguía facer dos contrastes entre traballo académico e problemas prácticos un relato con gran sentido do humor. Era un antropólogo sen prexuízos, con máis sentido común que anteolleras académicas, inocente como só pode selo alguén tan pouco reverente como para berrar “á merda Malinowski”[2] sen renunciar a unha auténtica experiencia antropolóxica. 

Se Nigel Barley podía finxir esa mirada virxinal foi non solo pola súa destreza literaria senón tamén por inserirse nas correntes que deconstruiron parte dos grandes discursos e conceptos dos pais fundadores da antropoloxía contemporánea, operación da que participaron antropólogas como Annette Weiner desde os anos 60 e 70.

En todo caso é dubidoso que á antropoloxía poida adxudicárselle algunha vez unha mirada virxinal que non fora finxida. Como amosou Michel Foucault, toda forma de coñecemento ten vínculos, confesables ou non, con dispositivos de poder, relación que forma parte sustantiva do proxecto epistemolóxico moderno, do que a antropoloxía é unha especie de brazo executor, grazas á súa posición destacada no cruce da natureza e a cultura, a bioloxía e as ciencias sociais. Ao pensamento do universal, que poderiamos cifrar na subxectividade kantiana, faltáballe unha confrontación empírica co fenómeno da diversidade cultural, tarefa que emprenderon os antropólogos de primeira xeración, como Lewis Henry Morgan ou Edward Burnett Tylor, aínda que só os da xeración seguinte conseguiron sacar diso as consecuencias apropiadas.

Descobrir aos pobos exóticos era verse de novo diante do mito, coma se a cultura moderna protagonizase un novo nacemento da razón da man da mentalidade positivista e o evolucionismo, unha razón que viña como anel ao dedo ao colonialismo europeo.

A primeira xeración foi presa dun desenfoque retrospectivo, comprensible desde unha forma de racionalidade propia aínda da ilustración. Descobrir (moitas veces a distancia) aos pobos exóticos era verse de novo diante do mito, coma se a cultura moderna protagonizase un novo nacemento da razón da man da mentalidade positivista e o evolucionismo, unha razón que viña como anel ao dedo ao colonialismo europeo que así podía enarborar a idea dunha unidade humana que recollese de maneira xerárquica o descobremento da diversidade evitando o risco da atomización cultural.

O artificio unificador foi a idea de progreso, o mito do progreso, que permitía unha clasificación cuantificable dos pobos, obxectiva segundo o criterio da razón científica e, ao mesmo tempo, facilmente asimilable polo uso prolixo a finais do século XIX do método comparativo. É a eclosión do primitivismo, unha auténtica invención dos pobos primitivos, poseedores dunha racionalidade que representaba un vestixio do pasado. Todo contribuía a reforzar o sentido desa liña imaxinaria que vai do primitivo ao moderno, desde a primeira comprensión das migracións ás discusións sobre o concepto de raza, na mesma época en que se estaban elaborando as bases do racismo.

A segunda xeración, con Franz Boas ou Bronislaw Malinowski, puxo en cuestión esa idea de progreso. O polaco Malinowski, obrigado a permanecer nas illas Trobriand ata que finalizase a Primeira Guerra Mundial, grazas ao que completou o seu estudo do intercambio cerimonial do kula, foi pioneiro da inmersión cultural, o que na xerga antropolóxica chámase “observación participante”, base metodolóxica de todo traballo de campo que se prece. Como Boas entre os inuit, lendo a Kant nun iglú, ou Marcel Mauss atendendo unha cooperativa de consumo no París de entreguerras, ninguén como eles comprendera que a singularidade cultural non se pode medir en termos de progreso; aínda que se trataba de explicar fenómenos sociais con métodos científicos e, por tanto, de apelar a algún tipo de base universal do coñecemento social, este non abonaba a redución da singularidade a unha métrica elaborada desde a cultura occidental, e menos se se trataba de impoñela pola forza. Nese xusto momento a empresa imperialista estaba a perder o amparo da ciencia, aínda que iso non lle impedise prosperar por outras vías ou encarnarse en delirios terminais como o nazi. De verdade terminais? Pode pensarse o totalitarismo como un ensaio inacabado, á luz do ocorrido despois?

Todo contribuía a reforzar o sentido desa liña imaxinaria que vai do primitivo ao moderno, desde a primeira comprensión das migracións ás discusións sobre o concepto de raza, na mesma época en que se estaban elaborando as bases do racismo.

Así que o título habería que matizalo e dicir que o antropólogo xa non é inocente, se é que algunha vez o foi. Poderiamos considerar o relato de Bartley como a constatación irónica dunha perda da inocencia que é consustancial ao avance do coñecemento etnográfico, un proceso que alcanza o seu punto de madurez nas décadas finais do século XX, ao mesmo tempo que ían decaendo as ambicións universalistas (de estructuralismo, cognitivismo e outros ismos que foron vítimas dos seus propios excesos).

Uns anos antes da primeira visita de Bartley aos dovayo a antropóloga Annette Weiner acudira ás míticas illas Tröbriand de Malinowski, en principio para unha investigación moi concreta, sobre como foran cambiando as tallas nativas de madeira a medida que se integraban nos circuitos comerciais do turismo, e en que medida iso podía alterar o sistema económico tradicional que describira Malinowski medio século antes (o circuíto do kula como pedra de toque da idea de intercambio recíproco).

Segundo relata Weiner, xa no seu primeiro día de traballo de campo observou que “as mulleres estaban no centro da aldea facendo algo con algo que me dixeron que era como diñeiro”, o que contradicía o suposto (implícito en Malinowski) de que as mulleres ocupaban a periferia da sociedade trobriandesa e non manexaban nada que puidese considerarse diñeiro.

Ao continuar coas súas investigacións, Weiner descobre que “Malinowski estaba equivocado pola forma en que se movían os obxectos. Recortara o movemento: nunca seguira completamente o circuíto das cousas”, e iso foi así porque Malinowski “non seguiu ás mulleres”. Cando Weiner fai ese seguimento das mulleres descobre “a interelación entre homes e mulleres. Non podías analizar aos homes por aquí e ás mulleres por alá. Esa bipolaridade non funcionaba”[3].

A deconstrucción do oficio antropolóxico pola mirada feminista foi un factor decisivo na perda da inocencia antropolóxica que viveu a disciplina desde aqueles finais dos 60 e principios dos 70 que supuxeron un enorme salto adiante para as mulleres, coa súa incorporación masiva aos estudos superiores e ó mercado laboral e os avances do feminismo. Pero non se trataba dun cambio que concernise só á cuestión do xénero, senón un cambio xeral de paradigma. En aras de proporcionarlle obxectividade e carácter científico á antropoloxía, Malinowski reconducira todo o proceso do kula ao mecanismo básico da reciprocidade, chegando (segue Weiner na citada entrevista) a “rexistrar reciprocidade por todos lados”. A antropoloxía clásica procedera de modo inxenuamente simple e positivista, pensando en totalidades sociais conformadas por partes discretas susceptibles de análises separadas (o parentesco, a maxia, o sistema político, a guerra…), un modelo que se compadece mal coa aspiración antropolóxica dun coñecemento verdadeiramente bio-socio-cultural, que non reduza eses tres vértices.

Nun xesto similar ao que representa de maneira hilarante o relato de Bartley, Weiner plantexa que “temos que invertir toda esa tendencia (…) e construír as cousas outra vez, poñéndoas unha enriba doutra e incrustando unha dentro doutra”. O que descubrira acerca da interrelación de homes e mulleres había que levalo máis aló e convertelo nunha visión transversal dos fenómenos socioculturais, entendidos como procesos complexos e cambiantes. O paradigma clásico positivista tiña que ser superado, e sería unha terceira xeración, a dos Cliford Geertz, Marshall Sahlins, Arjum Appadurai, Edgar Morin ou propia Annette Weiner, entre outras, a que puxera sobre a mesa a necesidade de asumir novas formas de coñecemento e investigación en orde a construír unha antropoloxía máis crítica, e máis acorde coa recoñecible complexidade do ser humano no mundo contemporáneo.


 



[1] Londres, 1983. Traducción castelá en Barcelona, Crónicas Anagrama, 1989

[2] Así podía traducirse en versión libre o “Honni soit qui Malinowski” que emprega Barley e que, según aclara o traductor Alberto Cardín, é unha referencia paródica ao lema da vella orde de cabalería da Jarretera (“Honni soit qui mal y pense”).   

[3] Todas as citas de Annette Weiner pertencen ao texto “Arte y cultura material. Una conversación con Annette Weiner”, de Fred. R Myers y Barbara Kirshenblatt-Gimblett (Traducción de María Florencia Blanco Esmoris, Yanina Faccio e María Jazmín Ohanian) Publicar - Año XIV N° XXVIII// Xullo de 2020 - ISSN 0327-6627 // ISSN (en línea) 2250-7671
A entrevista foi realizada entre 1986 e 1987 (e a traducción foi enviada o 21 de abril de 2020). O texto da mesma pódese consultar en: https://www.researchgate.net/publication/343999004_Arte_y_cultura_material_una_conversacion_con_Annette_Weiner

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro Tatuaxe: terapia e tendencia
Da marxinación á moda, o carácter simbólico e ritual da tatuaxe atópase actualmente erosionado polas dinámicas capitalistas.
AGANTRO
Agantro O número 262 dunha rúa no Porto
Nunha casa do Porto estudantes de todo o mundo entrelazan culturas e lembranzas, deixando nas súas paredes un rastro de convivencia e cambio continuo.
AGANTRO
México O mundo en chamas
Escribo dende México sobre a violencia no país e no mundo, pois alén da invención da «narcocultura», compre reflexionarmos sobre o violentamento global do imaxinario, a sociedade e a política.
Comunidad de Madrid
Paros 28 y 29 de abril Huelga total en la educación pública madrileña
Infantil, Primaria, Secundaria, FP, Educación Especial, Universidad. Las plantillas de todos los niveles de la educación madrileña pararán este lunes 28 de abril por la “infrafinanciación” que Ayuso mantiene en la enseñanza.
Laboral
Laboral Trabajar para vivir, morir por trabajar
El 28 de abril se conmemora el Día Mundial de la Seguridad y la Salud en el Trabajo con la necesidad de la implementación de medidas ante la siniestralidad laboral, que dejó en el país en 2024 la muerte de 796 personas.
Genocidio
Genocidio Activistas crean la embajada de Palestina en Bruselas mientras Israel prosigue con su asedio en Gaza
Mientras los ataques de Israel sobre la Franja de Gaza ya han dejado más de 51.490 muertos, activistas han rociado de sangre un edificio que simula ser la embajada de Palestina, dejando un rastro de pintura roja hasta la embajada del Estado sionista.
Sevilla
Sanidad Pública Profesionales de Atención Temprana advierten del colapso del servicio en Andalucía
El servicio que atiende a más de 32.000 niñas y niños de entre 0 y seis años se encuentra en una situación crítica, con profesionales precarizados y listas de espera que incumplen la Ley de Atención Temprana aprobada en 2023
Análisis
Análisis La izquierda donde rompe la ola
El crecimiento electoral de un amplio abanico de fuerzas de extrema derecha desde hace unos años complica la consecución de decisiones a nivel de la UE.
Senegal
Migraciones El mito de la migración ordenada: la denegación de visados por el Consulado de España en Dakar
Maltrato institucional. Estas dos palabras son las más escuchadas cuando se pregunta a personas descontentas con el Consulado de España en Dakar. Cada vez más personas denuncian denegación de visados que no consideran justificados.

Últimas

Eventos
Evento Un Salto al periodismo desde el barrio: acompáñanos en un directo sobre periodismo situado
El Salto organiza un evento centrado en el potencial de los formatos sonoros para transmitir información veraz y fiable de forma cercana. Para hacer periodismo desde el barrio y barrio desde el periodismo.
Ayuntamiento de Madrid
Paros en Madrid Fin de la huelga de basuras en Madrid
La plantilla ha votado a favor de la última propuesta, en un paro que comenzaba el pasado 21 de abril y con el que se demandaba la actualización de un convenio que se ha quedado obsoleto.
LGTBIAQ+
Juicio el 9 de mayo Lidia Falcón pide cinco años de cárcel a una mujer trans por un tuit de 2021 que no la menciona
La activista antiderechos Lidia Falcón denunció a Diana Juan Cano en 2021 por un tuit que apenas tuvo repercusión. La acusación pide una pena de cinco años de prisión y 50.000 euros de indemnización.
Comunidad de Madrid
LGTBifobia Femen protesta contra las terapias de conversión en un acto de la familia de psiquiatras Rojas Estapé
El movimiento Femen ha querido denunciar públicamente la relación de esta familia con sectores ultraconservadores de la Iglesia y su postura abiertamente contraria a los derechos del colectivo LGTBIQ+
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez piensa en un paréntesis legislativo para evitar roces con los socios tras una semana explosiva
El choque bronco por el caso de las compras de balas israelíes a cargo de Grande Marlaska puso sobre la mesa como nunca la ruptura de la coalición, aunque nunca fue una opción.
Más noticias
La vida y ya
La vida y ya Espacios de encuentro
Me contaba que, al final del día, le dolían mucho las manos y que había dejado de escribir. Que ya no llevaba el cuaderno pequeño que tenía para anotar ideas que luego se transformarían en artículos o poemas.
LGTBIAQ+
Juicio el 9 de mayo Lidia Falcón pide cinco años de cárcel a una mujer trans por un tuit de 2021 que no la menciona
La activista antiderechos Lidia Falcón denunció a Diana Juan Cano en 2021 por un tuit que apenas tuvo repercusión. La acusación pide una pena de cinco años de prisión y 50.000 euros de indemnización.
Galicia
Galicia Cuidar sin derechos: la lucha de las trabajadoras en las residencias privadas de Galicia salta a la huelga
Sin tiempo ni medios para ofrecer unos cuidados adecuados, alertan de una situación insostenible en los centros y denuncian la privatización de un servicio a costa del bienestar de las personas mayores y dependientes.

Recomendadas

Guinea-Bissau
Internacional Guinea-Bissau arranca una ola de represión tras el sabotaje popular de una mina de arena en un parque natural
Una acción liderada por las mujeres del pueblo de Varela provocó un incendio en la bomba de extracción de la mina de arena pesada. El Gobierno ha llevado a cabo la detención de 16 personas, entre las que se encuentran líderes locales.
Galicia
Galicia Vigo, A Coruña y Ourense compraron material policial a Israel por medio millón de euros en solo cuatro años
El alcalde ourensano, Gonzalo P. Jácome, adjudicó un contrato por 70.000 euros días después del siete de octubre. Abel Caballero firmó otro de más de 200.000 euros y la alcaldesa de A Coruña siguió la estela con un contrato de 170.000 euros.
Turquía
Pinar Selek “Turquía sigue gobernada en base al miedo”
La profesora y socióloga turca, quien ha sufrido además de cárcel, un acoso judicial por 27 años, habla de la falta de independencia del poder judicial, del adoctrinamiento social y de la formación de la sociedad turca.