Salud
Disrupción endócrina e sustentabilidade

As substancias coñecidas como perturbadores hormonais ou disruptores endócrinos (EDC, Endocrine Disrupting Chemicals) constitúen un dos aspectos menos coñecidos do problema da contaminación planetaria. Aínda así, é dos que maiores repercusións están a ter na actualidade e no futuro, non só para a especie humana, senón para numerosas especies animais ao longo de todo o planeta. Trátase de compostos químicos de síntese, creados pola industria petroquímica principalmente, que demostraron ter un efecto desbaratador sobre o sistema endócrino, que é precisamente o encargado de regular numerosas funcións dos organismos vivos, desde o crecemento até a reprodución. As consecuencias da exposición a estes disruptores tradúcese, segundo o caso, en graves problemas de saúde: cancros relacionados coas hormonas (como o de mama, vaxina, útero, testículo ou próstata), anomalías no desenvolvemento de órganos sexuais, redución da calidade do esperma, redución do cociente intelectual, problemas de concentración e hiperactividade, hipotiroidismo (unha auténtica epidemia a nivel mundial, con máis de setecentos mil casos novos diagnosticados anualmente en España) e mesmo coma un dos factores causais doutra pandemia actual, a da obesidade. E só enumeramos, por brevidade e antropocentrismo, os detectados sobre a especie humana, mais tamén causa problemas moi graves a crustáceos, peixes, aves, réptiles, anfibios e mamíferos.

Ademais, este tipo de contaminantes conta cunhas características que os fan especialmente preocupantes: son bioacumulables, non só nun organismo senón ao longo da cadea trófica (biomagnificación), acumulándose máis canto máis preto da cúspide alimentaria está unha especie, como é o caso humano; son persistentes (moitos deles), é dicir, non se descompoñen doadamente e mantéñense durante décadas nos corpos dos animais humanos e non humanos, e mais no medio ambiente; tamén se estenden ao longo das xeracións, pois pasan de nais a fillos e fillas, e os danos transmítense mesmo até a terceira xeración; e, finalmente, os efectos negativos sobre a saúde poden producirse a doses moi baixas de exposición, o cal complica moito a prevención.

Os disruptores endócrinos son un tipo de contaminación especialmente preocupante por seren bioacumulables, biomagnificables, persistentes e con efectos transmisibles á descendencia

Porén, malia ser este un problema derivado da utilización de milleiros de substancias omnipresentes na vida cotiá nas sociedades industrializadas desde o primeiro terzo do século XX (podemos remontarnos ao famoso lema do Better Living Through Chemistry popularizado pola empresa química Dupont na década de 1930), apenas se leva estudando unhas tres décadas (o primeiro congreso internacional tivo lugar en 1991 por iniciativa da zoóloga Theo Colborn, quen elaborou a hipótese inicial). Isto, sumado a unha notable desidia das administracións públicas, fixo que as regulacións vixentes en materia de autorizacións para poñer no mercado novas substancias e produtos, así como os protocolos de analítica toxicolóxica, non contemplen máis ca unha ínfima parte destes problemas, e en ningún caso o chamado “efecto cóctel” que producen os EDC, como denuncia o Dr. Nicolás Olea, un dos maiores expertos neste campo, no seu recente libro Libérate de tóxicos. Guía para evitar los disruptores endocrinos.

Así, por exemplo, non hai normativa ningunha que obrigue a especificar os centos de substancias aditivas que poden perturbar o noso sistema hormonal e que son rutineiramente empregadas na fabricación de calquera plástico (o tipo de plástico aparece habitualmente identificado como PP, HDPE, LDPE, PVC, PS, etc. embaixo do omnipresente trianguliño da reciclaxe, pero non así os seus copolímeros) e tampouco nas etiquetas da roupa fabricada con tecidos sintéticos derivados do petróleo (o ubicuo poliéster, por exemplo). A perturbación que producen é especialmente perigosa nas fases críticas de actuación das hormonas no proceso de formación do embrión ou nos primeiros anos de desenvolvemento das crianzas. Por iso as mulleres embarazadas e que aleitan, así como os proxenitores de nenos pequenos son obxecto das alarmas máis serias lanzadas polos científicos que estudan os EDC. Por desgraza, advirte o Dr. Olea, nin tan sequera moitos profesionais da medicina coñecen ben estes efectos nin como protexeren aos seus pacientes.

Ben é certo que, despois de varios anos de denuncia, eliminouse algunha destas substancias, como é o caso de varios praguicidas e do xa famoso BPA (bisfenol A), prohibido nalgún tipo de produto como os biberóns, mais esa mesma substancia segue presente en centos de produtos de uso cotián (nos tíckets que nos dan en calquera tenda ou os que nos obrigan a coller cando subimos a un autobús, sen ir máis lonxe). E, aínda por riba, seguen a existir literalmente centos doutros compoñentes autorizados que producen disrupción neses mesmos produtos ou noutros que contan coa marca CE que supostamente garante a seguridade dos produtos á venda na Unión Europea, ou mesmo aparecen empaquetando e contaminando produtos co selo oficial de “ecolóxicos” (caso do cartón ou plástico dos envases ou resinas epoxi coas que se verniza o interior das latas nas que se envasan). Estamos literalmente rodeados por estas substancias: nos aparellos electrónicos, nos adhesivos, nas pinturas, nos plásticos, na roupa, nos colchóns e coxíns, nos xampús, nos perfumes, nos DVDs, no tapizado de sofás ou coches, nos mobles, nos xoguetes... e mesmo como aditivos nos medicamentos que se receitan en pediatría (un exemplo: o butilhidroxitolueno, BHT, con aditivo á vitamina D). Así é que nos estudos de biomonitorización que se levaron a cabo aparecen centos delas no sangue e nos ouriños humanos de todo tipo de poboacións: literalmente mexamos plástico. Aínda que uns máis ca outros: os resultados en poboacións próximas a complexos petroquímicos son especialmente alarmantes. O libro de Nicolás Olea é un bo compendio destes produtos e que podemos facer para reducir na medida do posible a exposición, así como o web temático xestionado por Ecologistas en Acción, unha clásica referencia na Rede para a cidadanía preocupada pola saúde e polo medio ambiente.

O bisfenol A prohibiuse nalgúns produtos, mais segue presente en moitos outros. Ademais só é un de centos de substancias que perturban hormonalmente os nosos corpos

Outro dos maiores expertos e divulgadores desta cuestión a nivel mundial é o Dr. Leonardo Trasande, un profesor de pediatría neoiorquino fillo da diáspora galega, autor dun libro que trata de alertar sobre a cuestión e sobre as súas repercusións mesmo de tipo social e sobre a sustentabilidade: Sicker, Fatter, Poorer - The Urgent Threat of Hormone-Disrupting Chemicals on Our Health and Our Future... and What We Can Do About It. Trasande avisa “estes produtos químicos prodúcense e distribúense a escala masiva, están apenas regulados, e van seguir a sementar o caos nas nosas vidas, xeración tras xeración”.

Saber Sustentar

Causas e consecuencias da fin do crecemento económico

Manuel Casal Lodeiro

Decrecimiento

Causas e consecuencias da fin do crecemento económico

Manuel Casal Lodeiro

A nosa civilización áchase nun intre final da súa historia, enfrontada á imposibilidade de seguir a medrar, mais cun ADN que a empuxa ao crecemento continuo.

Porque o problema dos disruptores endócrinos ten varios puntos de relación directa co problema da sustentabilidade e que afectan á nosa resiliencia como sociedades para encarar o futuro. En primeiro lugar trátase, na súa inmensa maioría, de substancias derivadas do petróleo, ese excepcional recurso fósil sobre o que montamos toda unha civilización insostible e con data de caducidade, e que ao mesmo tempo está a provocar o caos climático coa súa queima. En segundo lugar, está a supor unha carga para os sistemas sanitarios en todo o mundo descomunal e en crecemento, debido ao carácter persistente destas substancias, que seguirán perturbando as hormonas das nosas fillas e netos moito tempo despois de termos queimado o derradeiro barril de petróleo ou ter fabricado a derradeira chilindrada de plástico ou a derradeira manta de poliéster. En terceiro lugar, forma parte dos factores que están a levar a unha Sexta Extinción Masiva, pois afecta gravemente á capacidade reprodutiva e a outros aspectos da saúde de infinidade de especies, co que iso ten de grave para a sustentabilidade dos ecosistemas dos que toda a vida depende. E, en cuarto lugar, as vías para diminuírmos a exposición, son vías que á súa vez son fundamentais para a resiliencia e a creación de sociedades sustentables pospetróleo: non utilizar praguicidas de síntese; consumir alimentos frescos, locais, ecolóxicos e a granel; reducir ou eliminar o consumo de plásticos, sobre todo aqueles que teñen contacto cos alimentos; vestir con fibras naturais non tratadas quimicamente; construír e rehabilitar as nosas vivendas con materiais naturais (bioconstrución)... Aínda que se cadra, nalgún caso, como o de non varrer as casas e utilizar en troques modernos aspiradores con filtros HEPA, ou a constatación de que a lactancia materna é unha vía importante de traspaso de contaminantes entre nai e fillos (véxase o libro do Dr. Olea), algunhas ideas atopen un complicado encaixe nesa necesaria vía cara á descomplexización e á volta ás solucións tradicionais e non industriais (ou, cando menos, low-tech).

A maioría das recomendacións dos expertos para reducir a nosa exposición aos disruptores endócrinos coinciden con medidas para mellorarmos a nosa resiliencia e sustentabilidade

Isto demostra novamente que a volta ao pasado preindustrial non é factible nos mesmos termos neste futuro postindustrial no que imos ter que lidar cunha herdanza tóxica ubicua, persistente e invisible. Xa que logo, vólvese crucial e urxente, se queremos facilitar un futuro de baixa complexidade e baixo consumo enerxético (que terá especial incidencia no sector sanitario), aplicar con rigor o principio de precaución e liberarnos canto antes, de maneira drástica, destes disruptores endócrinos que seguen a ser introducidos no mercado cada ano en cantidades de centos ou milleiros por cada un que tímida e parcialmente retiran as autoridades. Unha loita até o de agora moi desigual e na que o noso futuro, malia o heroico esforzo das persoas investigadoras e médicas que alertan á sociedade destes perigos, vai perdendo por goleada.

Saber Sustentar

Sistema sanitario, emerxencias médicas, complexidade e enerxía

Moisés Casado

Decrecimiento

Sistema sanitario, emerxencias médicas, complexidade e enerxía

Moisés Casado

Un hospital utiliza máis enerxía por metro cadrado que calquera outro edificio. Pero este fluxo de enerxía fósil e recursos ten os días contados.