Derechos Humanos
Os nosos maiores e o seu dereito á palabra escrita

Atender a realidade lingüística dos nosos maiores permítenos comprometernos coa profunda relación que existe entre xustiza e uso da palabra.
Estas manos trabajaron en tiempos muy duros
.
7 abr 2021 10:56

Como se dun xogo de inversión se tratase, nas conversas coa miña nai, eu procuro falar en galego mentres ela conserva o seu castelán. Leva máis de trinta anos vivindo en México e alí nunca foi preciso empregar o galego agás no ámbito privado. Con todo, cando decidimos comunicarnos vía Whatsapp, ela tamén se resiste a empregar o galego, pero o motivo é diferente: “É que eu non son capaz de escribilo correctamente. Non coñezo as normas”, contesta.

As estatísticas son claras neste sentido: a maior parte das persoas maiores que viviron e viven na Galiza teñen moi poucas competencias na lectura e escritura da súa propia lingua. É dicir que non se poden comunicar de forma escrita en galego e tamén presentan dificultades ao ler.

Segundo indica o Instituto Galego de Estatística, ata o 2018, só o 7,51% de persoas maiores de 65 anos escribían habitualmente en galego. O 5,69% percibe que escribe mellor en galego e o 11,15% recoñece ter as mesmas competencias en ambas linguas. Na escrita a situación é aínda máis desigual, apenas o 4,66% recoñece escribir mellor en galego, o 6,6% recoñece as mesmas competencias en ambas linguas e o 88,67%  recoñece facelo mellor en castelán. Ata o 2018, o grupo de persoas maiores de 65 anos é a que menos competencias amosa en escritura e lectura do galego.

O resultado das enquisas non resulta sorprendente se se toman en consideración os procesos históricos que posibilitaron ese marco de desigualdade. A Ley de Enseñanza Primaria, que permaneceu vixente durante a ditadura, excluía a aquelas outras linguas que non fosen o castelán do ámbito educativo. Polo tanto, a súa transmisión e ensino quedou imposibilitado desde o final da Guerra Civil e durante o réxime.

“Resulta pertinente recuperar a palabra «dereito» para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos”.

A información estatística e a carencia de procesos educativos que tomasen en consideración o galego demostran un certo nivel de analfabetismo na primeira lingua das persoas maiores. Aínda que xa se ten sistematizado o problema do analfabetismo no Estado español1, o caso das linguas minorizadas merece unha atención especial. A carencia en competencias é moi alta e innumerables testemuños amosan unha inseguridade latente no seu achegamento á palabra escrita.

Neste caso, interesa situar este debate no marco dos chamados dereitos lingüísticos. É dicir que resulta pertinente recuperar a palabra “dereito” para atender con profundidade un tipo de privación concreta que necesariamente implica unha comunidade de suxeitos. Xa que logo, os nosos maiores carecen de dereitos no marco do seu acceso á comunicación escrita. Un dereito que lles pertence polo mero feito de ser galegos.

Para atender unha perspectiva como esta é importante escoitar e coñecer experiencias e conflitos colectivos que garden similitudes coa nosa historia. Sobre todo aqueles casos en que a carencia de dereitos lingüísticos está relacionado con comunidades culturais minorizadas asociadas a un determinado territorio. Probablemente,  a rede de esforzos colectivos máis importante se estea a construír fóra da Europa, onde o debate polos dereitos lingüísticos está a exceder certos marcos institucionais de reflexión.

 “A lingua é un ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso”.

Experiencias tan importantes como as de Virginia Unamuno no territorio wichi botan luz sobre as formas e estratexias de entender unha tipoloxía posible dos dereitos lingüísticos.  Na súa intervención no “I encontro internacional: dereitos lingüísticos como dereitos humanos”, Virginia propón tres marcos de comprensión e aplicación dos chamados dereitos lingüísticos. Para o caso galego, interesa destacar as últimas dúas dimensións. Unha está asociada cos chamados dereitos culturais e, nesa lóxica, a lingua pasa a se converter nun ben de carácter cultural ao que se debe garantir o seu acceso. Para Virginia, este principio tamén está asociado cunha ideoloxía lingüística “patrimonialista”, que, por exemplo, comprende as linguas como sistemas lingüísticos estables asociados necesariamente a unha determinada tradición. Quizais, moitos dos procesos de normalización e defensa de dereitos lingüísticos na Galiza están fundados nese principio e se encontran vinculados co nacionalismo máis tradicional, pero asumilo precisaría dunha análise máis detallada. A terceira perspectiva que expón Virginia atopa o seu sentido na relación necesaria entre lingua e territorio, onde “os suxeitos de dereito son os colectivos”.  A lingua estaría estritamente vinculada cun modo de ser-estar no presente, na forma de xestionar o espazo colectivo da vida. Así a lingua deixa de ser un obxecto de carácter cultural  e pasa a implicar “un vínculo co pasado e entraña —proxecta— as relacións profundas cos xeitos de vivir-ser no mundo”.

Aínda que a situación lingüística e cultural analizada por Virginia non resulta necesariamente equivalente coa nosa, axúdanos a entender o tipo de compromiso que podemos adoptar cos dereitos lingüísticos que construímos no noso contexto. Especialmente o caso das persoas maiores aos que se lles negou (nega) a posibilidade de experimentar o seu ser-vivir a través da comunicación escrita.

 “Unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito”

Asumir esta perspectiva tamén nos permite recoñecer a profunda débeda histórica que esconde esta carencia de dereitos. Negamos aos nosos maiores a súa relación co pasado escrito en galego. Retiramos así a idea, tan importante, de que a súa experiencia de vida está vinculada cun conxuntos de prácticas moito más amplas. Estas últimas non necesariamente relacionadas cun precedente patrimonial que merece unicamente ser preservado.

Tamén baixo esta perspectiva, unha didáctica que se comprometese coa alfabetización dos nosos maiores podería asumir un compromiso maior que o de transmitir as normas dun determinado código escrito. O pleno acceso aos seus dereitos lingüísticos implicaría coñecer esa orde de cousas que ofrece a lingua escrita no ámbito comunitario: a súa historia, a súa literatura, o nome das cousas que acompañan o seu día, o pleno coñecemento da variedade coa que medraron, as potencias que ofrece a escrita en diversos ámbitos da vida pública e privada. Dalgún modo, é un proceso de re-territorialización máis profundo. Unha forma de aprender a construír sentido para certa dimensión da vida.

Esta perspectiva do dereito que, como sinalou Virgina Unamuno, é reivindicada xeralmente por comunidades indíxenas, contrasta cos procesos que, de forma moi estimable, sosteñen certos espazos da academia galega.  O ánimo constante pola estandarización é unha mostra diso, pero máis importante aínda é a confusión, as veces habitual, de que é a lingua a que posúe dereitos e, en segundo termo, os colectivos de falantes. Unha óptica como a que se propón nesta  reflexión sitúa no centro do dereito á colectividade. Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego. Mais, se esa perspectiva muda, os compromisos tamén o fan e obríganos a pensar certos procedementos. Como podemos organizarnos para dialogar cos nosos dereitos e o das persoas maiores?

 “Xa non é a lingua, como artigo cultural, a entidade de maior interese, senón as persoas, novas ou vellas, que falan ou poderían falar galego”

Certamente, isto supón un debate pendente, pero relevante. Trátase de asumir en que medida procesos de traballo popular e comunitario poderían cumprir un papel clave na mediación entre a  comunicación escrita e as persoas. Ou máis importante aínda, a posibilidade de atender unha realidade colectiva altamente variable na súa escrita, na súa fala e na súa forma de ser-estar colectivamente. Afastada da idea de que o proceso de alfabetización  é equivalente á transmisión dunha certa variedade normativa na escritura. Confrontando así eses principios xeralizados que xa observara José del Valle desde o ano 2003 e que responden a unha cultura lingüística monoglósica3 na que se «conciben as linguas como gramáticas altamente focalizadas, ben definidas e minimamente variables».

As posibilidades que nos ofrece atender este problema no marco dos dereitos lingüísticos supón unha volta á comunidade falante como eixe do debate e invita a imaxinar formas de traballo comunitario que respondan aos problemas do presente. Alén de asumir unicamente a responsabilidade na defensa dun posible obxecto cultural, resultaría vital recoller un compromiso que involucre directamente aos falantes na súa propia heteroxeneidade, na súa propia forma de recoñecerse como territorio.

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

Galego
Manifestación Miles de persoas enchen Compostela cun berro único en defensa da lingua galega
A plataforma Queremos Galego conseguiu aglutinar voces diversas da Galiza social, política e cultural para “parar a emerxencia lingüística” que sofre a lingua propia e así esixir á Xunta “un cambio de actitude”.
Galicia
Galicia Exámenes en castellano en la CRTVG: un retroceso histórico tras 40 años de consenso
La cadena que dirige Alfonso Sánchez-Izquierdo permite por primera vez elegir entre gallego y castellano en los exámenes de acceso, generando dudas sobre el futuro de la lengua gallega en los medios públicos de Galicia.
Gobierno de coalición
Gobierno de coalición Sánchez piensa en un paréntesis legislativo para evitar roces con los socios tras una semana explosiva
El choque bronco por el caso de las compras de balas israelíes a cargo de Grande Marlaska puso sobre la mesa como nunca la ruptura de la coalición, aunque nunca fue una opción.
LGTBIAQ+
Juicio el 9 de mayo Lidia Falcón pide cinco años de cárcel a una mujer trans por un tuit de 2021 que no la menciona
La activista antiderechos Lidia Falcón denunció a Diana Juan Cano en 2021 por un tuit que apenas tuvo repercusión. La acusación pide una pena de cinco años de prisión y 50.000 euros de indemnización.
Galicia
Galicia Cuidar sin derechos: la lucha de las trabajadoras en las residencias privadas de Galicia salta a la huelga
Sin tiempo ni medios para ofrecer unos cuidados adecuados, alertan de una situación insostenible en los centros y denuncian la privatización de un servicio a costa del bienestar de las personas mayores y dependientes.
València
València Convocan una huelga general contra Mazón el próximo 29 de mayo
CGT, CNT, COS e Intersindical llaman a la movilización por la gestión de la Dana, los recortes y la situación de acceso a la vivienda.
Guinea-Bissau
Internacional Guinea-Bissau arranca una ola de represión tras el sabotaje popular de una mina de arena en un parque natural
Una acción liderada por las mujeres del pueblo de Varela provocó un incendio en la bomba de extracción de la mina de arena pesada. El Gobierno ha llevado a cabo la detención de 16 personas, entre las que se encuentran líderes locales.
Opinión
Opinión “Tener correa” y la ridiculización del afecto
Existe una presión muy fuerte sobre los propios hombres para que no amen demasiado, no cuiden demasiado. El ideal de “libertad masculina” tradicionalmente se entiende como independencia, desapego, y muchas veces, desinterés.
Opinión
Opinión Las sáficas también somos trans, deseamos trans y amamos trans
Resulta irónico que a quienes tanto nos han cuestionado la identidad de “mujeres de verdad” en función de nuestra expresión de género o la vida que decidimos emprender no levantemos antorchas al ver el mismo odio operando con estrategias similares.

Últimas

Eventos
Evento Un Salto al periodismo desde el barrio: acompáñanos en un directo sobre periodismo situado
El Salto organiza un evento centrado en el potencial de los formatos sonoros para transmitir información veraz y fiable de forma cercana. Para hacer periodismo desde el barrio y barrio desde el periodismo.
Gasto militar
Gasto militar ¿De dónde sacará Sánchez el dinero para financiar el incremento del gasto en defensa?
La promesa de aumentar las partidas presupuestarias militares necesita redirigir 10.471 millones de euros para alcanzar el 2% del PIB. Cumplirlo este año abre a su vez un grave problema para hacerlo en 2026.
Más noticias
Opinión
Opinión Las sáficas también somos trans, deseamos trans y amamos trans
Resulta irónico que a quienes tanto nos han cuestionado la identidad de “mujeres de verdad” en función de nuestra expresión de género o la vida que decidimos emprender no levantemos antorchas al ver el mismo odio operando con estrategias similares.
Opinión
Opinión IA: un proyecto tecnosupremacista
La pregunta que me hice hace algunos años fue: ¿Por qué existe un evidente interés en “crear la cuestión de la IA”, cuando las tecnologías y las lógicas que la componen están ya operativas desde hace años?

Recomendadas

Galicia
Galicia Vigo, A Coruña y Ourense compraron material policial a Israel por medio millón de euros en solo cuatro años
El alcalde ourensano, Gonzalo P. Jácome, adjudicó un contrato por 70.000 euros días después del siete de octubre. Abel Caballero firmó otro de más de 200.000 euros y la alcaldesa de A Coruña siguió la estela con un contrato de 170.000 euros.
Turquía
Pinar Selek “Turquía sigue gobernada en base al miedo”
La profesora y socióloga turca, quien ha sufrido además de cárcel, un acoso judicial por 27 años, habla de la falta de independencia del poder judicial, del adoctrinamiento social y de la formación de la sociedad turca.