AGANTRO
Estratexias e resistencias: das mariscadoras aos “cayetanos”

A finais da década de 1970 James C. Scott, politicólogo e antropólogo, levou a cabo unha investigación entre os agricultores pobres dunha vila de Malaisia. Convivindo coas persoas deste modesto lugar puido ir desenguedellando o complexo novelo de relacións, intereses enfrontados, colaboración e competición que tiñan lugar entre uns e outros, entre os que posuían case que todas as terras e o poder e os que debían alugar o seu lombo e as súas forzas para sobrevivir.

Esta sociedade pequena, remota aos centros de poder e composta maioritariamente por xente moi pobre, resultou ser un microcosmos grazas ao estudo do cal Scott desenrolou unha visión que tería grande influencia nas ciencias sociais. Ata entón, a tendencia maioritaria nos estudos sociais e históricos era a de presentar ás clases subalternas coma suxeitas á vontade das elites, que dispuñan delas ao seu antollo, explotándoas sen recibir unha contestación, xa que a mesma ideoloxía dos poderosos colonizaría as mentes dos dominados. A atenta observación etnográfica de Scott amosou que a realidade era outra: as persoas das clases inferiores non asumían sen mais o relato das clases dominantes, se non que adaptaban a relixión e a ideoloxía aos seus intereses; e tampouco eran pasivas ante a súa situación de sometemento, pola contra levaban a cabo todo tipo de estrataxemas para minimizar a explotación da que eran obxecto. Estas estratexias foron definidas por Scott coma resistencia cotián.

Para as persoas das clases subalternas que viven en réximes autoritarios o enfrontamento directo, en rebelión aberta contra as elites, é perigoso e ás veces desastroso, tendo consecuencias na forma de multas, cárcere ou masacres levadas a cabo polas forzas militares e policiais. Xa que logo, o camiño mais habitual a seguir para defender os seus intereses consiste nesta resistencia cotián. Scott describiu os xeitos nos que se manifestaba na súa vila malaia: pequenos roubos, falta de esforzo no  traballo a xornal, ataques anónimos, sabotaxes, rumores que atacaban a reputación dos poderosos, ameazas veladas, acoso aos colaboracionistas... Recursos que se atopan alá onde existen persoas en situacións de opresión nas que a oportunidade de protestar é escasa e perigosa. Na Galiza varios estudosos interesados nas clases populares teñen documentado este tipo de resistencia, entre eles a historiadora Ana Cabana, que describiu en varios traballos como o campesiñado galego recorreu a ela durante o franquismo, o historiador Carlos Velasco na Galiza campesiña do s. XIX e principios do XX, ou a antropóloga Paula Godinho nas traballadoras das multinacionais do textil.

A atenta observación etnográfica de Scott amosou que a realidade era outra: as persoas das clases inferiores non asumían sen mais o relato das clases dominantes, se non que adaptaban a relixión e a ideoloxía aos seus intereses

Dende a Antropoloxía, investigo actualmente como as mariscadoras das Rías Baixas opuxeron este tipo de resistencia a repetidos ataques aos seus medios de vida. Os anos 70 do pasado século foron momentos de intensa conflitividade nas praias; dunha banda, a instalación de numerosas plantas extractoras de area e outras industrias puxo en perigo os ecosistemas e os bancos marisqueiros; doutra, déronse intentos de privatizar a extracción do marisco. O réxime franquista agoniaba, pero sen deixar de levar a cabo actos de represión brutais contra as persoas que ousaban levar a cabo protestas. De aí que as mariscadoras utilizaran amplamente tácticas de resistencia que evitaron ata o último momento a confrontación aberta. Algunhas destas tácticas que puiden documentar foron actos de sabotaxe, levados a cabo con nocturnidade; difamar ás persoas que procuraban usurparlles o uso das praias; esparexer rumores que buscaban a mobilización na contra dos plans de explotación que danaban os seus intereses; subverter símbolos do réxime, coma levar fotos dos reis nas manifestacións, para evitar a represión das forzas da orde. A pesar do graves que chegaron a ser algunhas situacións, o humor tamén tivo a súa parte nestas loitas: por exemplo durante o Entroido, as mariscadoras usaron as tradicionais coplas para burlarse dos que as prexudicaban e denunciar en presencia de toda a vila as inxustizas que cometeran.

O uso destas estratexias polas mariscadoras para confrontar a persoas e institucións frecuentemente involucradas co réxime, que posuían un poder político i económico moito maior que o delas, tivo resultados desiguais; unhas veces remataron perdendo as praias e por riba sendo represaliadas con cárcere, golpes e multas, como ocorreu por exemplo en Lourizán, coa instalación da celulosa; pero outras veces acadaron a vitoria, proba da efectividade dunhas tácticas que conseguían manter relativamente a salvo ás resistentes nunha loita moi desigual. Nun dos conflitos que tivo lugar en Cambados, as mariscadoras, logo de moito esforzo, acadaron o suficiente apoio popular para, actuando en multitude, rematar asaltando e desmontando, con sachos e martelos, as plantas de extracción de area que estaban estragando o marisco, sen que as forzas policiais puideran impedilo.

Dende a Antropoloxía, investigo actualmente como as mariscadoras das Rías Baixas opuxeron este tipo de resistencia a repetidos ataques aos seus medios de vida

Porén, as estratexias da resistencia cotián non son patrimonio exclusivo das persoas mais desfavorecidas. Poden ser utilizadas tamén por grupos que forman parte privilexiada da sociedade. Nos últimos anos vemos como, ao tempo que os movementos polos dereitos humanos i en favor da igualdade van acadando logros cada vez maiores, representantes das elites parecen recorrer cada vez mais a protexer as súas prerrogativas utilizando tácticas de resistencia.

Conforme se fai maior o consenso social en favor da igualdade entre as persoas, independentemente de raza, xénero ou clase, é menos aceptable discriminar a ninguén por estas características. As políticas no favor da igualdade son percibidas negativamente polos grupos que posúen privilexios derivados do seu xénero, de ser cidadáns dun estado ou da súa riqueza, pero non poden combatelas cun discurso simplemente racista, machista ou plutócrata; deben polo tanto disfrazar as súas reivindicacións para facelas moralmente lexítimas.

Doutra banda, o fortalecemento dos sistemas democráticos fai que en boa parte do mundo os privilexiados xa non atopen tan aconsellable coma no pasado o recurso ao golpe de estado ou á violencia para deter os avances sociais das minorías.

Por estes motivos, o camiño para os grupos privilexiados manter as súas prerrogativas reside en estratexias moi semellantes ás da resistencia cotián. Eles mesmos recorren a alcumarse coma “resistentes” -nos Estados Unidos temos por exemplo a organización racista denominada “Aryan Resistance”-. O disimulo convértese nunha das súas principais armas: posto que o racismo, a homofobia e o machismo xa non son aceptables, son soterrados baixo consignas politicamente mais correctas, coma a defensa da liberdade persoal ou económica. O disimulo serve tamén para negar a propia responsabilidade nas desigualdades ou a existencia mesma destes problemas, ao tempo que se lle poñen cambadelas ás solucións.

Conforme se fai maior o consenso social en favor da igualdade entre as persoas, independentemente de raza, xénero ou clase, é menos aceptable discriminar a ninguén por estas características [...] Por estes motivos, o camiño para os grupos privilexiados manter as súas prerrogativas reside en estratexias moi semellantes ás da resistencia cotián

A loita pola hexemonía ideolóxica é importante nas confrontacións entre clases sociais. A competencia polos recursos ven acompañada pola construción de crenzas e ideoloxías que xustifican o dereito a estes bens, e podemos ver como as clases dominadas levantan creacións culturais con estes obxectivos, dende as historias de bandoleiros andaluces que socorren aos humildes, aos relatos das persoas escravizadas nos Estados Unidos que profetizaban a súa liberación inspirándose no episodio bíblico do pobo xudeu saíndo de Exipto. Do mesmo xeito, os resistentes contra a igualdade atópanse actualmente embarcados nunha cruzada de creación de mitos, os mais representativos dos cales son tal vez as teorías da conspiración. Algunhas destas lendas contemporáneas buscan asentar a lexitimidade das reclamacións dos grupos dominantes, aos que representan coma vítimas. Así, no tocante á raza, asistimos á propagación de teorías da conspiración que afirman que a “raza europea” está sendo obxecto dun xenocidio: elites na sombra estarían desexosas de facela desaparecer, vía hibridación e promoción da homosexualidade e o feminismo, para así controlar o mundo. En canto ao xénero outra destas teorías sostén que os varóns heterosexuais brancos son gravemente damnificados polas políticas a prol da igualdade; as mulleres, manipuladas polos movementos feministas xa non apreciarían as virtudes dos homes auto denominados “incels”, que se verían abocados ao celibato. A construción de mitos comúns fai transversal á clase social a loita contra a igualdade, unindo a traballadores pobres temerosos de ser desprazados por mulleres ou inmigrantes con propietarios e podentes que desexan manter ou aumentar os seus privilexios.

A crise sanitaria global resultou unha conxuntura ideal para a construción de mitos, moitos deles  destinados a loitar contra a igualdade. Por exemplo, o feminismo foi criminalizado dende as posicións mais conservadoras, responsabilizando ás manifestacións do día 8 de Marzo de espallar a pandemia no estado español. O temor á ciencia e o rexeitamento ás medidas sanitarias serven para levantar a pantasma de conspiracións mundiais, inimigos invisibles que se apoderan das institucións, lexitimando por tanto a resistencia, mesmo violenta, contra delas.

Neste verán puidemos ver ás persoas dos barrios do estado español coa maior renda per capita manifestándose contra o confinamento. Tamén aquí as alegacións recorreron ao vitimismo, criticando as medidas de illamento, das que denunciaban que poñían en perigo a economía e a liberdade; tratouse da apropiación polos mais ricos dun dos xeitos de protesta mais humildes imaxinable -as 'caceroladas', que neste caso incluíron a presenza dalgún pau de golf coma percusor-, e veu acompañada por reivindicacións que atacaban non só a xestión da pandemia, se non a un goberno favorable ás  políticas igualitarias. Baixo a pretendida loita por salvar a economía e o dereito de reunión contra as medidas de confinamento, atópase tamén unha defensa dos privilexios dos propietarios dos medios de produción, que, a diferencia dos operarios que deben asistir ao seu posto de traballo fisicamente, poden controlar de xeito telemático aos traballadores.

Baixo a pretendida loita por salvar a economía e o dereito de reunión contra as medidas de confinamento, atópase tamén unha defensa dos privilexios dos propietarios dos medios de produción, que, a diferencia dos operarios que deben asistir ao seu posto de traballo fisicamente, poden controlar de xeito telemático aos traballadores

Non cabe subestimar a importancia das tácticas de resistencia cotián. As clases subalternas levan empregándoas dende sempre porque conseguen mellorar as súas vidas mediante elas, minimizando  a extracción de recursos á que son sometidas polas clases dominantes, e creando xustificacións morais para as súas actuacións. Do mesmo xeito, as clases privilexiadas opóñense ás políticas igualitarias, e tamén se adican á creación e difusión de rumores, difamacións e mesmo sistemas de crenzas enteiros, que poden mobilizar a moitas persoas: unha vez se consegue consenso social dabondo, pode pasarse da resistencia ao ataque con bastante efectividade, xa sexa para destruír unha planta de extracción de area ou mesmo tomar o Capitolio.