Literatura
Uxío Novoneyra: “O meu pai era labrego, por iso ten ese pouso de autenticidade”

Cumpriuse neste mes de xaneiro o noventa aniversario do nacemento de Uxío Novoneyra. É un dos persoeiros máis relevantes das nosas letras. Todas as que lemos a súa poesía anhelamos unha pequena conversa con el para descubrir o que hai detrás. A súa figura está nitidamente reflectida na súa casa dos montes de Folgoso do Courel e lembrada polo seu fillo, quen se autodefine como "o cancerbeiro do poeta".

O Salto reuníuse con Uxío Novoneyra Rey nun bar que seica era un dos favoritos do seu pai: o Airas Nunes. Cando chegamos atopámonos cun recital poético e música en directo. Uxío, di de ir a outra cafetaría que está ao carón, o Paradiso. Conta que é o único lugar de toda Compostela onde teñen licorcafé branco, "unha cousa moi ourensá" ensalza. Ao entrar, despois de apagar o pitillo que ten na boca, o camareiro dille que a botella está igual que como a deixou a última vez. Sentamos, convida a un café e comezamos a lembrar.

Xa foi o 90 aniversario do nacemento de Uxío Novoneyra e, o pasado outubro, cumpriuse o vinte aniversario do seu falecemento. Que importancia teñen estas datas?
No mundo do patrimonio literario, teñen moita importancia as efemérides. Para nós, a Fundación Uxío Novoneyra, non tanto. Pero teñen unha importancia máis persoal. Cando morreu meu pai eu tiña dezaoito anos, Branca vinte e tres, meu irmán dezaseis… Tamén é o seu noventa aniversario e, se meu pai non morrera tan novo, agora sería o final da súa vida. Ademais, son os dez anos da Fundación. Entón son noventa, vinte, dez. Ou Beverly Hills 90210, aquela serie que nós viamos de novos.

Resolvemos celebrar todo neste bienio, que vai dende o trinta de outubro do dezanove ata o un de marzo de 2021. O meu pai negábase a contar o tempo en anos. Contábao en lustros, en períodos de cinco anos. Entón, levamos catro lustros sen o meu pai, dous lustros coa Fundación e el tería agora dezaseis lustros.

É o momento de facer a primeira avaliación de danos. Ver que fixemos nos dez anos da Fundación, cando van vinte anos da morte de meu pai e cando tería chegado á fin da súa vida. Conseguimos desenvolver a Fundación e cumprir, en maior ou menor medida, o que quería meu pai: deixar o seu legado actuante na súa aldea. Nas nosas montañas, o noso museo é o único en 60 quilómetros á redonda.

"Ao meu pai os premios parecíanlle uns mecanismos de caciquismo cultural fantásticos"

Ademais, cúmprese unha década das Letras Galegas de Uxío.
A meu pai déronlle as Letras Galegas xusto dez anos despois da súa morte, algo que só pasara tres veces. E iso que non aceptaba premios! Parecíanlle uns mecanismos de caciquismo cultural fantásticos.

Tivemos a sorte de que durante o ano anterior xurdíu unha campaña cidadá que recollía firmas pedindo que lle adicaran o Día das Letras. Sabían que se non existía presión cidadá ao meu pai, que non era académico e que era moi independente politicamente e que sempre foi moi crítico co poder, non lle ían dar as Letras Galegas.

Agora, xusto estamos no ano de Carvalho Calero, que era para quen a xente do filoreintegracionismo estaba pedindo as Letras. Isto para nós era moi frustrante porque cando meu pai estaba vivo pedía as Letras Galegas para o escritor ferrolá.

Como comezou o proceso de converter a casa natal de Uxío en museo e sede da Fundación? Cal é a importancia de estar ubicada no Courel?
O meu pai quería deixar a súa casa coa súa biblioteca e o seu legado arquivístico ao pobo, alí, na súa aldea. Fixeramos o teito grazas ao gañado cos dereitos de autor. Din no Courel “un teito eficaz, unha casa gardada”. O museo fíxose na parte de arriba, onde ía a xente cando viña ver o meu pai.

Non é unha casa de poetas, porque iso non existe como tal. Agora, case é un antimuseo dende o punto de vista liberal. É un neomuseo. Henri Rivière decía que os museos tal e como estaban considerados, eran institucións do despotismo ilustrado. Con moita axuda e con xente moi especial, dende a Fundación conseguimos manter viva a casa.

Uxío é un dos poetas que mellores descricións paisaxísticas fixeron. Como inflúe nel ter nacido nesa casa do Courel?
Unha gran parte na formación dos poetas é o contexto no que naceron, no que se criaron e no que viviron. O Courel marcou totalmente a súa obra. A máis canónica trata sobre esta paisaxe. Pero tería sido paisaxista de non ter nacido e medrado alí, porque a posguerra estaba chea de paisaxistas, pola censura.

Non viña dunha familia pobre, pero sí labrega. Era pastor de bois e por iso ten todo ese pouso de autenticidade. Pero tampouco é paisaxista como tal, porque ten a autenticidade dun poeta labrego. Non é o mesmo que lles pasa aos poetas de cidade que un día van ao Courel e contemplan todo o explendor do noso patrimonio natural de forma novidosa. O que miran os paisaxistas é a emoción do descubrimento. É un poeta da Terra e mira a comuñón desta coa vida, coma outros poetas labregos.

Uxío marcha do Courel no corenta e oito a estudar a Madrid despois de estudar o Bacharelato en Lugo. Esta etapa universitaria como o marca?
Esa é a primeira das súas dúas etapas. Cando chega a unha gran cidade como Madrid, en plena posguerra, matricúlase en Dereito e vai a algunha clase, pero realmente o que lle interesa é a Biblioteca Nacional, a maior concentración de libros que había daquela en todo o Estado español. Dicían que con vinte e un anos xa era un experto en poesía universal, e era grazas ao acceso a esta biblioteca. Xa tiña de antes inquedanza e gusto pola literatura, motivo polo que se fixeran amigos el e Manuel María en Lugo.

En Madrid é onde recita por primeira vez en público e se decata de que é un gran orador. Do ano 60 ao 68 é locutor. Tivo un programa de radio exclusivamente de poesía, o cal non existe a día de hoxe. Era un prescritor de poesía, nun momento no que a poesía tiña ese factor identificatorio como puido ter despois o hip-hop ou outros estilos de moda das clases subalternas. Unha etapa moi importante para el, pero despois lévano ao servizo militar e córtase abruptamente este florecemento.

É no servizo militar, en Compostela, cando comeza a escribir en galego. Como acontece isto e que importancia ten para entender a súa obra e a súa figura?
Podía ter sido, quizais, un gran poeta español, pero a el non lle interesou. Despois da 'mili' todas as cousiñas que fixera en castelán para el xa non existían. "A prehistoria" chamáballes. Só son para o pavor dos necrófagos academicistas literarios, que tantos temos neste país.

Nun bar que se chamaba o Nova Galicia, foi un día xunto a Manuel María. Atopan algo que lles chamou moito a atención: tres homes, vestidos de señores, que falaban en galego en público e, ademais, sobre literatura. Eran Otero Pedrayo, Carlos Maside e Ramón Piñeiro. Sentaron con eles e durante as sucesivas tertulias comezaron a aprenderlles cousas que eles non sabían con vinte anos e que lles foran roubadas e silenciadas. Que Galiza é un territorio cunha historia propia, cunha lingua propia, que ademais era unha lingua literaria a primeiro nivel europeo, falanlles de Rosalía, de Castelao… E, así, decidiron ser monolingües en galego.

Durante a longa noite de pedra, que supuña escribir en galego?
Fixéron moi bo no uso de recursos como a metáfora (risas). Ao ter unha lingua que pertence a un país sen Estado e dentro dun Estado fascista, pois tivo que publicar obras no estranxeiro antes que aquí. O meu pai sufriu a censura moitas veces ao longo da súa vida. Era considerado un home perigoso, tanto que estaba na lista de homes a fusilar de cando o golpe de Tejero. Un vivo retrato desta época foi que membros da censura, como Camilo José Cela, lle pedían poemas para as súas revistas. Pero que non tocara o tema importante.

E el mandáballes os poemas?
Sí. Pero eran os mesmos que lle censuraban. Foi sempre moi crítico, o que lle custou ser acosado e marxinado polo poder. Por outra banda, tamén foi respectado pola dominación contra a que loitaba, a diferenza doutros. Respectado e incluso temido, pola súa capacidade de ser digno tendo só a propia voz e o exemplo.

Sobre esta loita contra o poder, como chega o teu pai a ser un sindicalista labrego se o seu oficio era o de poeta?
Non o sei (risas). Supoño que porque era un símbolo. O outro día un par de vellos da nosa aldea dixéronme "mira, eu nunca lin nada de teu pai, pero cando volvín do servizo militar tiñamos que ir sacar o DNI e aos da aldea cobrábannos cinco veces máis ca o resto. Pero cando se enterou teu pai veu con nós ao cuartel e devolvéronnos o diñeiro". Pois quizais era por iso polo que dicían que era sindicalista labrego.

"Puido ser deputado durante a transición, pero el dicía que un poeta só podía ser útil ao pobo sendo independente"

Nesa época era moi complicado facer política dende un partido ou organización, pero estivo teu pai algunha vez afiliado a algún?
Non, nunca. Mira que puido ser deputado por tódolos partidos durante a transición, pero el dicía que un poeta só podía ser útil ao seu pobo sendo independente. E, incluso, só podía ser útil a un partido que defendese os intereses das persoas sendo independente a este, porque se desenvolvía algunha actitude tirana, el estaría para botarllo en cara. Era nacionalista e de esquerdas. Nacionalista no senso das frontes de liberación nacional, non nestes sensos do dezanove europeos. Dicía "non son nacionalista galego, eu son un galego consciente de selo".

O teu pai, que era bastante dado a ligar, escribira moitos poemas a diferentes mozas que tivera. Pero cando coñece á túa nai, Elba Rey, decide recoller versos de amor que compuxera e adicarllos todos a ela, coma se quixese dicir que ese era o amor que merecía tódalas letras bonitas.
Si. Quitou tódalas anteriores dedicatorias e está todo en "Muller pro lonxe". Debía de ser moi guapo de novo. Tivo mozas, algunha que aínda segue saíndo na tele…

Non podes dicir nomes, non?
Non, que se le isto a miña nai mátame (risas). Pero quizais se os xornalistas do corazón viñesen á Fundación, pode que atopasen cartas que cambiarían a historia da literatura rosa.

Os meus pais eran unha parella moi especial. Xa o dicía Ferrín, eran unha parella monolítica, simbiótica. E iso que ela tiña dezaoito anos menos ca el. Pasa en xeral, coas mulleres dos poetas daquela época, que son grandes baluartes deles, nunha sociedade tremendamente machista. Porque a miña nai era poeta, coma meu pai, o que pasa é que ela pensou que o seu marido era mellor poeta ca ela, entón dixo: "Pois eu cóidote para que te poidas desenvolver". Pero a casa era moi democrática. Grazas ao traballo de miña nai como enfermeira rural o meu pai se púidose adicar á poesía. Iso si, con corresponsabilidade doméstica, porque o meu pai era quen nos coidaba na casa, quen nos daba de comer, quen nos levaba ao colexio, quen nos axudaba cos deberes, cociñaba, limpaba…

Dos poemas que Uxío adicou a Elba, cal é o teu favorito?
Autopoética que di: "Secuestrado pola Patria/ secuestrado polo ensoño/ tamén pola ideoloxía/ feito un nó co propio pobo/ alimentado e desmentido por ir/ o poeta en lingua ameazada non pode escapar do circo/ que á vez o alimenta e o constrinxe/ e se sinte autenticamente trabado e bloqueado/ pola liberdade e o deber/ igualmente asumidos". Creo que era así…

Que persoeiros pasaron pola casa dos teus pais?
Ao meu pai cando lle preguntaban por poetas non lle gustaba dicir nomes. Penso que é unha casa pola que pasou toda a xente que tiña que pasar. Iso si, é moi interesante cando teñen pasado persoas coma as do grupo Brais Pinto. Para nós é unha xeración de pensadores moi especial.

Á que pertencía teu pai.
Si, aínda que el era un poeta anterior. As visitas máis ledas quizais foron dende Lauro Olmo, Herminio Barreiro, Emilio Patiño, Méndez Ferrín, Xosé Manuel Beiras, Ramón Piñeiro, o primeiro presidente galego Antonio Rosón, moitos artistas e pintores madrileños, dramaturgos como Eusebio Lázaro, poetas norteamericanos, María Victoria Fernández España, María Patiño, Carlos Oroza, Manuel María… Pero o importante non son os nomes, senón que por aí non pasaban só poetas e literatos, chegaban persoeiros tan variopintos coma un economista holandés que viña investigar sobre Galicia.

Lembras algunha anécdota especialmente peculiar da casa do Courel?
Vouche contar un chiste e unha lembranza que me dá moita honra. Antes de que a casa fose fundación, teño atopado persoas das que che falei en toalla ao saír do baño. E o feito que me honra é a emoción que sinto cando vén á casa xente de todo tipo. Porque o meu pai dicía que escribía para toda a xente, especialmente para a máis desliteraturizada.

Unha das cousas que sempre temos que mirar nos poetas, nos escritores e en toda a xente, é que teñan unha vida coherente coa súa obra. E se non a teñen, coidado, pois quizais sexa que non son auténticos. Iso é percibido por moita xente que se emociona ao coñecer a súa obra, e ao coñecelo a el. 

Chamaban a Uxío O Lobo do Courel, de onde lle viña este alcume?
Somos unha terra de lobos. O meu pai dicía que normalmente a xente lle ten moito medo ao lobo porque está ligado ao demo. Pero el non lle tiña ese medo e dicía que era un príncipe da soidade.

Os lobos teñen un espírito ateo, son alimañas para a relixión, un espírito salvaxe, indómito… Hai unha bonita estampa de Castelao na que está un cadelo falando cun lobo, e dille: "Domestícate, home, poderás comer unha vez ao día". O lobo contéstalle: "Eu non che nacín para can". Por iso penso que o meu pai é o poeta-lobo da Galicia. (Sorrí e dá un último groliño ao licorcafé branco).