Feminismos
Os coidados no centro: Os nosos corpos (e tempos) seguen a ser un campo de batalla

A folga das labores de asistencia como chave dentro do feminismo.

Obelisco Coruña 8M
Manifestación do 8M en A Coruña. Pablo Santiago

Profesora de Socioloxía na Universidade de Vigo e socia de Agantro.


AGANTRO (Asociación Galega de Antropoloxía Social e Cultural)
24 mar 2020 11:39

A famosa frase “o teu corpo é un campo de batalla” serigrafiada en 1989 pola artista Barbara Kruger segue de actualidade. Sonou no marabilloso texto lido o pasado 1 de marzo na manifestación de Verín.

O eixe elixido nas mobilizacións ao redor do 8 de marzo deste ano foron os coidados. “Sen coidados, non hai vida” foi un dos lemas máis repetidos polas rúas de Verín. Por que os coidados? Que é o que abranguen os coidados? Por que a folga de coidados foi un dos temas chave nesta e nas anteriores folgas do 8M?

Primeiro, un pouco da nosa xenealoxía feminista. Foi a partir da segunda onda do movemento feminista cando o debate sobre o traballo doméstico e de coidados explotou.  A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero. Xírase a ollada para analizar o que acontece dentro da “caixa negra” dos fogares, onde as mulleres se ocupan case en exclusiva de todo o traballo. Ao longo dos anos 1970 iniciase un grande debate sobre conceptos como o “traballo doméstico”, a “división sexual do traballo no fogar”, o “traballo reprodutivo” ou a “conciliación”, entre outros. Nesa década examínase a fondo como o capitalismo e o patriarcado sacan rédito dese traballo gratuíto que levan ao cabo as mulleres dentro dos fogares. Logo de ríos de tinta chegamos á década dos 2000 onde comezamos a loitar por darlle visibilidade á “sustentabilidade da vida” e a “corresponsabilidade” como algúns dos novos conceptos centrais do debate.

A finais dos anos 1960 o persoal vólvese político, e as relacións de poder dentro da casa comezan a ser analizadas desde o enfoque de xénero.

Coidar ten unha definición complexa como complexa é esta actividade. Ten un compoñente práctico, corporal limpar, alimentar, atender a enfermidade, mais tamén un compoñente inmaterial poñemos intención no emocional, en xerar benestar nas persoas. Así mesmo, ademais da provisión de benestar físico e emocional, existe a preocupación pola(s) outra(s) persoas, a xestión de todo o traballo de coidados, ter a dispoñibilidade para coidar.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista. Tanto se os coidados son remunerados as empregadas do fogar, a axuda a domicilio, traballadoras de residencias, de escolas infantís, etc. como se non son remunerados –dentro da familia, das asociacións, colectivos, etc.–, existen dous elementos comúns: son desvalorizados económica e socialmente, ao tempo que son realizados, na súa maioría, por mulleres. De feito, como sinala a economista Cristina Carrasco, é aquí a chave do asunto, son desvalorizados porque son realizados principalmente por mulleres.

En moitas sociedades, como a nosa, o concepto de cidadanía segue a estar vinculado a unha noción de individuo autónomo, autosuficiente, ligado á posesión de propiedades, traballo e outros recursos materiais, que debe sustentar economicamente a todas e todos os seus familiares ‘dependentes’ crianzas, persoas enfermas, maiores, dependentes…. Esta idea de cidadanía implica unha acepción moi restritiva dos seres humanos como individuos e unha visión moi estreita do binomio autonomía-dependencia, obviando que a dependencia é inherente á condición humana e que a vulnerabilidade non é algo excepcional ou limitado a determinadas épocas da vida.

Na actualidade, o reparto desigual dos coidados atravesa a columna vertebral do patriarcado e, de paso, tamén do capitalismo global. O patriarcado asigna ás mulleres a responsabilidade de realizar estas tarefas nos fogares, e no mundo laboral esténdese esta explotación. Como exemplo gráfico e non suficientemente coñecido, a día de hoxe as traballadoras do fogar seguen sen ter dereito ao desemprego.

A cuestión de fondo, tal e como as mulleres desa segunda onda do movemento feminista puxeron sobre a mesa nos anos 1970 é que nunca imos mudar a desigualdade existente entre homes e mulleres no eido público até que non consigamos maiores cotas de igualdade dentro dos fogares. As mulleres somos maioría nos traballos a tempo parcial en Galiza, o 75% dos contratos a tempo parcial realizámolos mulleres, eu entre elas, somos ampla maioría na petición de permisos de coidado, e os nosos empregos no denominado ‘gueto de veludo os nichos de traballo feminizados continúan cunhas condicións laborais mal remuneradas e con convenios laborais bastante lamentábeis. Alén diso, ás veces nin sequera se cumpren os convenios: basta lembrar que as traballadoras da residencia de maiores ‟DomusVi” de Vigo continúan a concentrase desde fai dez meses para que se cumpran os ratios de coidadoras/maiores, e se cubran as baixas e as vacacións.

Desde a antropoloxía e a economía feminista fíxose un esforzo moi grande por identificar e comprender os vínculos entre a feminización dos coidados e a súa desvalorización dentro do sistema patriarcal e capitalista.

A precariedade laboral feminina, é dicir, a rampante parcialidade e temporalidade ten varias causas, porén non pode ser ben entendida sen ter en conta o desequilibro de traballo existente dentro dos fogares. Noutras palabras, para acadar máis igualdade no mercado laboral resulta imprescindíbel modificar os tempos de traballo de coidado nos fogares, e repartir entre homes e mulleres os tempos dedicados a este eido. A última enquisa de emprego do tempo en España (de 2010) segue mostrando grandes diferenzas por xénero: sendo unha media das persoas enquisadas, o tempo que as mulleres dedican ao fogar e aos coidados familiares é de dúas horas e cuarto máis que os varóns. As melloras mídense en minutos: os homes aumentaron a súa dedicación aos coidados en 20 minutos desde 2003. A utopía da igualdade mídese en minutos, polo de agora.

É claro que temos dous sistemas que xuntos e ben entrelazados desprezan o sostemento da(s) vida(s), e tamén dos territorios. Poñer os coidados no centro é unha ferramenta multiplicadora para os feminismos. Supón falar do noso dereito ao auto-coidado, do reparto igualitario do traballo dentro do fogar, da esixencia de dereitos laborais das traballadoras do fogar, de residencias…, e supón repensar todos os horarios laborais. Máis alá diso, supón falar de que elementos queremos poñer no centro do noso sistema económico: o mero crecemento económico a reprodución do capital ou o sostemento da(s) vida(s), descentrando os mercados. Supón preguntarnos, como o fai a estupenda economista Amaia Pérez Orozco acerca de como é “unha vida que merece a pena ser vivida”. Supón denunciar que a día de hoxe a masculinidade hexemónica é construída dun xeito perverso, poñendo o eido público e o traballo remunerado no centro, mentres que a feminidade tamén é construída dun xeito perverso, entendéndoa como a socialización que seguimos a padecer as mulleres como “seres- para- outro/as”, nas palabras de Simone de Beavoir. E ben, xustamente, poñer o foco na sustentabilidade da vida supón rachar dunha vez con esta socialización diferencial de xénero que asigna dous modelos antagónicos segundo o noso xénero, e pensar en fórmulas de sostén colectivo das vidas dun xeito igualitario entre homes e mulleres, tendo claros os límites do planeta e da explotación animal.

Vivimos hoxe nun sistema que saca renda da explotación da natureza, dos territorios, dos corpos das mulleres, do noso tempo e que non fai máis que minusvalorar todo o traballo de coidados. Verín loitou arreo contra unha violencia institucional que negaba poder parir no seu territorio, unha violencia que facía un campo de batalla do corpo das mulleres. E chamámoslle violencia institucional pola omisión de responsabilidade que están a ter as políticas públicas no coidado das nosas vidas. Existe violencia machista institucional en moitas (ausentes) políticas públicas que reproducen ese menosprezo pola atención ás vidas: os recortes no eido sanitario resultan paradigmáticos, pero existe ese menosprezo nuns  servizos sociais saturados e cada día máis privatizados, nas listas de espera dos centros de información ás mulleres, na escaseza de vivendas para mulleres en situación de violencia, nos escasos e saturados xulgados de violencia sobre a muller... O traballo nos servizos sociais, outro nicho laboral feminizado que apenas se desenvolveu no noso estado e cuxa omisión afecta fundamentalmente ás mulleres e aos fogares encabezados por mulleres.

Como conclusión, creo que xa pasamos da feminización da pobreza e entramos, como ben sinala a socióloga Saskia Sassen na fase da feminización da supervivencia, onde a economía de retallos vai marcando e eternizando (até cando?) as biografías de tantas mulleres.  

Informar de un error
Es necesario tener cuenta y acceder a ella para poder hacer envíos. Regístrate. Entra en tu cuenta.

Relacionadas

AGANTRO
Agantro O número 262 dunha rúa no Porto
Nunha casa do Porto estudantes de todo o mundo entrelazan culturas e lembranzas, deixando nas súas paredes un rastro de convivencia e cambio continuo.
AGANTRO
México O mundo en chamas
Escribo dende México sobre a violencia no país e no mundo, pois alén da invención da «narcocultura», compre reflexionarmos sobre o violentamento global do imaxinario, a sociedade e a política.
AGANTRO
Agantro Cartografando as violencias no corpo, na mente e no mapa
As violencias de xénero teñen múltiples impactos nas vidas das mulleres e crianzas que a enfrontan. Para evitar a cronificación da violencia cómpre colocar as súas voces no centro do deseño e execución das políticas públicas.
Sumar
Sumar Yolanda Díaz, entre el ‘pacta sunt servanda’ y el juego de Junts
Sumar ha tenido su premio tras pasar del tono bajo al ‘ruido’ que antes rechazaba y consigue torcer el brazo del PSOE en la tramitación de la reducción de la jornada.
Redes sociales
Redes Sociales Mañana es el día en el que miles de tuiteros quieren dejar colgado a Elon Musk
Organizaciones ecologistas y universitarias, ayuntamientos como el de París y miles de usuarios de la red social que un día fue Twitter están convocados a dejar X coincidiendo con el día de investidura de Donald Trump.
Argentina
Argentina Golpe a la memoria en Argentina: los retrocesos en políticas de derechos humanos en la era Milei
La política de derechos humanos en Argentina enfrenta retrocesos alarmantes bajo la gestión de Javier Milei. Despidos masivos, cierre de espacios de memoria y desfinanciamiento amenazan el legado de memoria, verdad y justicia.
La vida y ya
La vida y ya Mientras tanto
Salir de casa sabiendo que las personas con las que me cruzo también tienen una casa de la que salir. Que no hay casas vacías habiendo gente sin casas.
Túnez
Túnez Gabes, 50 años de muerte lenta
Entre vertidos químicos, suelos estériles y redes vacías, las comunidades locales del sureste de Túnez resisten y lideran una lucha ambiental y social que atraviesa fronteras.
Rap
Poetas Puestos “Tanto los medios como la política quieren que seas un tonto feliz”
Charly Efe y Teko, acompañados de una banda, publican el disco ‘Tontos felices’ donde mezlcan su carrera en el rap con ritmos rock para crear lo que han bautizado como rap‘n’roll.

Últimas

Gobierno de coalición
Gobierno de coalición El CIS vuelve a situar la vivienda como el principal problema de la población
Uno de cada dos votantes de las izquierdas sitúan la vivienda entre los tres grandes problemas que afronta el país. La encuesta del CIS muestra a los partidos de la izquierda en la misma situación de desinfle que el mes pasado.
Análisis
Análisis El PSOE intenta pescar en el río revuelto de la izquierda para acercarse al PP
Entre los votantes del PP solo hay dos cosas que produzcan ilusión: el rechazo a Sánchez y su Gobierno e Isabel Díaz Ayuso. Feijóo no es una de ellas.
Que no te lo cuenten
Que No Te Lo Cuenten De posibles acuerdos y represiones
VV.AA.
Abrimos el primer noticiero del año con la firma del acuerdo de Israel con Hamás para un cese temporal de las hostilidades
Groenlandia
Análisis Por qué Groenlandia es clave en la carrera por las materias primas
El anuncio de Trump parece salido de una precuela de la película 'Don’t Look Up', en la que los intereses geopolíticos y económicos no nos dejan ver el colapso inminente.
Más noticias
China
Pulsos bajo el cielo Beijing rave: amor, unidad y respeto
Exploramos los entornos de la música electrónica underground en Beijing, donde los jóvenes siguen creando espacios y nuevas formas de relacionarse y entenderse
Galicia
Literatura Daniel Salgado reformula las claves de la poesía política en la contemporaneidad en 'Poemas realistas'
El discurso de este poemario convoca las dos ideas-fundamento que vertebran la poética de Salgado: la constatación de la ruina y la perseverancia en la posibilidad de un horizonte no clausurado.

Recomendadas

Historia
Historia La segunda vida de Joaquín Maurín
Alberto Sabio reconstruye en ‘Excomunistas’ la vida y el pensamiento del fundador del POUM: desde su politización en el republicanismo hasta su giro socialdemócrata y anticomunista durante la Guerra Fría.
Ocupación israelí
Expansionismo israelí El Golán sirio, radiografía de una joya natural diezmada por la ocupación israelí
Las actividades extractivistas del Estado israelí sobre los recursos hídricos o proyecto de parque eólico en las tierras colonizadas amenaza el sustento diario de las comunidades locales.
Represión
Represión Cómo descubrir a un infiltrado, el manual
Un grupo de afectadas por el espionaje policial publica un texto colectivo como herramienta y reflexión sobre este fenómeno.
Violencia sexual
Violencia sexual El ocaso de Neil Gaiman, el maestro de la literatura fantástica acusado de violar a varias mujeres
Un reportaje revela los testimonios de ocho mujeres que sufrieron agresiones sexuales por parte del escritor Neil Gaiman, autor del cómic ‘Sandman’ y nombre clave en la ficción contemporánea. Dos de ellas han presentado denuncias por violación.