Historias da dignidade
A resistencia de César e Antonia Fraguela

Cando Antonia comezou traballar con 15 anos na Fábrica de Tabacos da Coruña un superior, tras varios episodios de tensión, ameazouna: “Díxome que coidado, que o peixe grande sempre come ao pequeno, eu díxenlle que os pequenos producimos indixestión”.

A Antonia Fraguela chámanlle Toñita e gosta de preservar as cousas. “Eu son así, se merco algo é para que me dure”. No seu piso acaban de cambiar o parquet, o inmoble ten máis de medio século mais Toñita semella ser unha destas persoas das que todo o que pasa polas súas mans é preservado e conservado con sumo cariño. Toñita e o seu pai César conforman unha cadea fundamentada pola dignidade. Ensíname un exemplar dun diario titulado “La Voz Bautista” editado na emigración galega e española en Sudamérica, nel falan do seu tío Rafael Fraguela, de como o seu avó pediulle que non deshonrara un apelido, o Fraguela, que sempre mantivera a dignidade. Rafel e Cesar cumpriuno e Antonia leva ese compromiso ata o día de hoxe, “a coherencia, o compromiso, é o máis importante. Non ser un máis do rebaño, iso o noso pai deixouno moi claro”.

César Fraguela entendía de compromiso e asociación cando entrou na CNT coruñesa nos anos 30 non por unha inclinación puramente anarquista senón polo modelo de autoxestión e asociación que lle ofrecían dende o sindicato, “gustáballe máis pola xestión que polo anarquismo”. César traballaba na Fábrica de Gas e Electricidade coruñesa que, rematada a Guerra Civil, sería coñecida como FENOSA e significou o seu despido, a súa nai Juana Rodríguez, era modista, ‘Nita’, chamábaa César. A posterior posguerra trouxo á casa dos Fraguela -un inmoble unifamiliar hoxe inexistente ubicado no que agora é o parque de Vioño- varios pratos rotos. Literalmente. Toñita e as súas irmás Marisa e Berta xogaban dende moi pequenas a un particular xogo.

En que consisistía ese xogo? Unhas poñiamos unhas caras moi tensas e outra finxía que chamaba á porta. Logo a da porta dicía “somos Blanco y Pellicer!”. Despois entraba e finxía que revolvía todo, que destrozaba todo, que era o que facían aqueles dous. Naquela época non tiñamos xoguetes e xogabamos cos pratos rotos. Deses dous Blanco era cabo e Pellicer era sarxento, facían o traballo de policía política. Entraban en casa, mallaban, rompían, rebuscaban e marchaban. Un día ao meu pai o colleron na casa ás seis da mañá e a miña nai foi detrás del por medo ao que lle podían facer. Tíñalle pánico á lei de Fugas. Aos que mataban na rúa lles dicían, ‘ale, és libre’, e cando estaba de costas lle pegaban un tiro e logo dicían que tentaba escapar… miña nai saía detrás deles para ser testemuña en caso de que lle fixeran iso.

Nada máis comezar a guerra César foi apresado polos nacionais e multado varias veces. No papel rectangular que me ensina Toñita aparece o escudo da República Española e o título ‘Pagos al Estado’, mais a autoridade que expedía estas multas en nada tiña que ver coa do escudo, na que me ensina Toñita se obriga a César Fraguela ao pagamento de 100 pesetas por “desafecto” ao Movemento Nacional. Posteriormente César Fraguela foi un “escapado”, sobreviviu no monte con idas e vidas á casa familiar “medio disfrazado”, di Toñita, “ás veces con barba postiza, sombreiro, con bigote… de incógnito”. O seu crime, pertencer á CNT. Toñita abre un dos álbums familiares e me ensina un enlace familiar en Madrid. Entre os presentes na boda, un escapado César de traxe impoluto que acompaña a un atildado mozo e unha moza de anguloso sombreiro a piques de contraer matrimonio. “Pasou moito tempo escapado entre Madrid e Cáceres. Sobreviviu grazas á axuda do seu irmán, José Fraguela, que era construtor ”En Madrid non o coñecían e non se tiña que ocultar, podía ser un civil máis. Estivo escapado vinte anos mais nunca lle faltaou a axuda. Na nosa familia eramos unha piña”. Esta axuda tamén chegaba á Coruña, onde recibiu a solidariedade da familia daquela dona do bar O´Lionardo -hoxe en día segue aberto, baixo outra xerencia- na rúa de Fernández Latorre.

“Entraban en casa, mallaban, rompían, rebuscaban e marchaban. Un día ao meu pai o colleron na casa ás seis da mañá e a miña nai foi detrás del por medo ao que lle podían facer.”

No caso das fillas, entre elas Toñita, recibiron en pleno franquismo unha educación completamente laica, levada a cabo polo Colexio Cabanillas, na rúa Castiñeiras de Abaixo: “As nenas daquela ían ás escolas coa presenza da Sección Femenina… cos bailes e todo ese espectáculo, nós non tivemos nada diso”. Anos mais tarde a escola pechou e a familia Cabanillas emigrou para Bos Aires. A familia Cabanillas sérvelle a Toñita para debuxarme retazos da cidade da posguerra que se abre paso entre a escuridade, coas pamelas e vestidos na Solana e o desfile de caras e conversas no xa desaparecido Bar Galicia, no Cantón, onde hoxe se ubica a Fundación Barrié. Convivían as luces e as sombras nun local onde as autoridades cravaban a modo de papel sagrado a calificación moral dos espectáculos. A familia Cabanillas foi esencial para a supervivencia de César Fraguela. Un dos fillos do fundador do Colexio Cabanillas, Santiago, fíxose mozo dunha das usuarias de La Solana, María Luisa, á súa vez compañeira de piso de Mercedes Montoro -coñecida por ser daquela parella do actor Fernando Rey-. Son estas dúas mulleres e amigas da familia Celeiro quenes conseguen, a través da amizade con persoeiros da alta sociedade da cidade, librar a César Fraguela da morte no paredón: “ao meu pais íano fusilar pola mañá, a noite anterior anduveron chamando e procurando unha solución. Conseguiron convencer a un amigo de Barrié de La Maza, o seu brazo dereito, moi influínte, Rafael Sande”. Deste home, Sande, quedan na hemeroteca numerosos honores como ter sido presidente da Cámara de Comercio da Coruña, da Delegación Nacional de Previsión, do Sindicato Provincial de Banca e Subdirector do Banco Pastor, entre as condecoracións recibidas en vida destaca a Gran Cruz do Mérito Civil. Toñita soubo da súa morte a través dunha “esquela enorme” nun xornal de 1970. Foi en última instancia Rafael Sande que rematou de mover os fíos e mediar para evitar o fusilamento de César.

César reincorporárse á “vida normal” como civil a finais dos anos cincuenta: “Montara un almacén de cemento e materiais do construción, mais non podía poñelos ao seu nome”. Hai unha familia que volve resoar na boca de Toñita, un eco da cadea de solidariedade que axudou a saír adiante á familia Fraguela: os Charrí, donos dunha grande ferretería nos baixos da praza de Ourense e rúa Picavia. “Era xente de moito diñeiro, cun almacén no porto, querían moito ao meu pai. Cando viñan as caixas de fóra ao almacén deixaban entre os paquetes botes de marmelada e bolsas de patacas para o meu pai, ata pan! Sobrevivimos grazas aos Charrí e Juan e Enrique Pardo Parada, donos duns almacéns de compras na rúa Teresa Herrera e dunha empresa de cemento na avenida de Bos Aires, alí empregaron á miña nai para coser os sacos de cemento.

Toñita, pola súa conta, entrou no mundo laboral moi moza para axudar na economía familiar. César non bautizou ás súas fillas de pequenas ata que o imperativo legal da época se puxo de por medio.

Comezaches traballar moi xoven. Era unha nena. Tiña quince anos pero podía comezar traballar se nese ano cumpría os 16, cousa que así era. Meu pai non nos bautizara máis daquela para entrar a traballar precisaba a fé de bautismo e un certificado de “boa conducta” que podía ser expedido polo párroco. Nós pasamos moitas… xa o podes imaxinar, moitísimas. Tívenme que bautizar para comezar traballar e máis xa non me ían pedir! A miña nai foi conmigo a falar co cura polo tema do certificado de boa conduta, díxolle a Don Manuel, o párroco, que era de primeira necesidade. Meu pai estaba ou escapado ou no cárcere ou no cuartel da Garda Civil. Por non mencionar que cada vez que viña Franco á Coruña o collían e o levaban a calabozo. Ou iso ou lle deixaban unha notificación na casa para que se personara no cuartel e de alí a pasar días e días en prisión. Alí un dos compañeiros de cela morreu da paliza, déronlle na cabeza e os golpes provocáronlle unha hemorraxia interna que puido con el. Adoitaban mallar nos detidos cunha toalla mollada, para non deixar marca.

“Vixiábannos os oficiais, vixiaban o traballo e vixiábante a ti. Daban unha volta polo taller… e aínda que estiveras traballando sentada se aparecía pola porta tíñaste que poñer de pé. Tiñan moitos recursos para facer pasar un mal rato. Era horroroso.”

Na Fábrica de Tabacos Toñita compartiu asociación con ducias e ducias de mulleres cigarreiras que hoxe son homenaxeadas pola sociedade civil e o seu Concello como exemplo de reivindicación obreira dende antes da guerra e da Segunda República, unha permeabilidade cos tempos que as acompaña en toda a historia do século XX galego, as mans das cigarreiras transmiten o seu tacto pola historia contemporánea de Galicia a través dos anos, deixando a súa marca coma unha cadea de órganos sensibles de seu e dos cambios de marcha do progreso e da contrarreforma. As mulleres cigarreiras interviron nas primeiras protestas feministas da Coruña, marchando ata o Obelisco e colapsando a principal rúa Real ou, a comezos do século XIX, no lanzamento ao mar das novas máquinas que ían substituír progresivamente o seu movemento artesán de dedos e peles por golpes mecánicos, engranaxes e circuítos. As mans colectivas que queren cambiar as marchas da historia incluso cando o cambio de rumbo é inevitable. Toñita lembra dos primeiros anos entre cigarros e maquinaria un forte autoritarismo vido dos seus superiores, que na Ditadura atopaban campo libre para as prácticas de traballo máis abusivas. É por isto que con apenas 18 anos Toñita xa é enlace sindical dos Sindicatos Verticais do Réxime, a única maneira oficial de tentar facer xustiza no mundo laboral baixo a Ditadura Franquista: “Vixiábannos os oficiais, vixiaban o traballo e vixiábante a ti. Daban unha volta polo taller… e aínda que estiveras traballando sentada se aparecía pola porta tíñaste que poñer de pé. Tiñan moitos recursos para facer pasar un mal rato. Era horroroso. Alí pedías xustiza e non a facían. Eu desobedecín. Foi unha vez que o xefe de equipo, un tal Louro, o que decidía que máquinas funcianaban e cales non, parou a miña máquina… quería enfrontarme coas miñas compañeiras por ser eu enlace sindical. Como lles daba caña págabanma conmigo.”

Que fixeches? Díxenllo á cara. Sabía o que estaba facendo. Díxenlle que moi ben, que se me quería parar a máquina que ma parase que eu iría á portería a agardar polo señor Rodríguez, o xefe de persoal. Tiñamos que obedecer primeiro e denunciar despois, eu decidín desobedecer e denunciar (risas). Fixéronme dous expedientes. No primeiro pedín xustiza e resulta que me castigaron máis.

Toñita explica o curioso funcionamento interno daquel sindicato orgánico e oficial, no que case ninguén se presentaba ás eleccións sindicais e moitos eran escollidos a dedo, “a autoridade recaía frecuentemente en persoas que non tiñan capacidade”.

Que pasa despois daquel primeiro expediente? Puxéronme 15 días de suspensión de emprego e soldo, ademais de manchar o meu expediente, impecable. Ameazeilles con ir ao Sindicato, e fun ao avogado que me correspondía… o cal me dixo, literalmente, ‘si, xa vexo que vostede é moi valente, o que vostede non sabe é que se ao seu xefe lle da alerxia o verde (sinálaa, nese momento Toñita levaba un vestido verde) pode botala á rúa por levar algo verde.’ Ao que eu lle dixen, ‘bueno, primeiro se tiña que quitar el a alerxia.’ (risas). Todo por unha máquina parada que eu non parei! (risas). Cando fun á maxistratura de Traballo o meu caso foi revisado por Juan Vallet Florença, daquela Enxeñeiro Xefe da Fábrica de Tabacos. Aseguroume que non recibiría castigo se pedía perdón pola denuncia e acusacións feitas… eu díxenlle que non, que non ía pedir perdón porque consideraba que tiña toda a razón e tiña a testemuña das miñas compañeiras, que estaban conmigo. Fun falar co oficial de talleres, Manolo Curién, non nos quixo escoitar, berrounos ‘insubordinación!’. Todos falaban militarmente, coma se fora un cuartel. Non me querían dar por escrito o castigo, polo que eu seguía indo a traballar ata que me chamaron unha tarde para dicirme que era unha rebelde: ‘a vostede non lle gusta que ningúen a dobregue’, e lle dicen ‘eu non veño a que ninguén me dobregue, eu veño traballar’.

César insistíalle á súa filla que nunca perdera a dignidade, que non se dobregara, que se tiña que voltar a casa, que voltara. Eu daquela estaba tamén estudando contabilidade e mecanografía. Paradoxas da historia, aquel lugar onde se defendeu xustiza e logo se negou ás súas traballadoras durante o Franquismo hoxe é a nova Audiencia provincial da Coruña.

“Rematou o asunto rapidamente cando ía subir un chanzo administrativo, na Maxistratura do Traballo, nada máis recibir os meus superiores ese aviso decidiron suspender a falta e borrar todo o ocorrido… eu case me quedei con mágoa por non denuncialos na Maxistratura do Traballo. Era moi guerrilleira eu”, asinte Toñita.

Nese clima opresivo… terías que estar a defender ás túas compañeiras moi a miúdo.

Absolutamente. O autoritarismo chegaba a tal punto que elas estaban envasando as caxetiñas en caixas, igual ata mil nun mesmo caixón, a unha velocidade tremenda, e se ía unha caxetiña de menos tiña toda a razón sempre o vendedor final, que podía dicir que faltaban caxetiñas das encargadas e igual é que houbo un extravío, equivocouse a estanqueira ao contar… ou algo de peor de camiño á tenda. E esa sanción custaba unha suspensión de emprego e soldo. Nós sabiamos como comprobalo, ao saír da Fábrica os caixóns tiñan un peso exacto. Eu dixen aos superiores que tiñamos que pesar rigorosamente ás caixas á saída. Se che contara… tiñamos ata un oficial que tiña no caixón un revólver, no seu despacho.

“Non me querían dar por escrito o castigo, polo que eu seguía indo a traballar ata que me chamaron unha tarde para dicirme que era unha rebelde: ‘a vostede non lle gusta que ningúen a dobregue’, e lle dicen ‘eu non veño a que ninguén me dobregue, eu veño traballar’.“

Toñita ensíname fotos de viaxes, de homenaxes coas compañeiras cigarreiras, de días de sol e vacacións na Costa do Sol. Entra no 1976 no PSOE, aínda nos últimos meses da clandestinidade e aínda en organización os mimbres do partido en Galicia. Seu pai, César, morreu en 1969, o ano da chegada do ser humano á Lúa e 6 anos antes da morte de Franco. César faleceu crendo que España acadaría a súa Lúa particular, a ilusión da volta da República: “el o dicía sempre, cada vez que nos queixábamos da situación el nos dicía que non nos preocupásemos, que coa volta da República moitos dos problemas se solucionarían”.

Toñita amósame as fotos de César, ela e as súas irmás no xardín da desaparecida casa de Vioño. Hai fotos dunha celebración infantil cun cocheciño de xoguete cun neno dentro, tamén fotos de César cos amigos, na praza de Vigo. “Meu pai era un home de lóxica aplastante, un intelectual feito a si mesmo, educado polos libros”.

No fondo do álbum de Toñita hai fotos a cor dos anos 50 dunha parte da familia residente nos Estados Unidos, coches e roupas de cores pastel. Toñita as mira acariñándoas cos ollos, como as do sol da costa Valenciana coa súa irmá Berta, as dúas en pantalóns de cores chamativas e blusas á moda, cando no téxtil xa se vían e notaban as cores da futura democracia. A cor, a cadea de solidariedade e o sorriso de Toñita coma salvagarda da dignidade levada ás costas durante un século.