Historia
A violencia e o seu corte de clase, o caso do marqués de Sargadelos

O termo violencia é un termo polisémico e, ás veces, un tanto ambigüo. Xeralmente, asóciase co exercicio da forza física, ben sexa sobre algo ou alguén; ainda que non sempre é así. No ámbito da socioloxía existe un tipo específico de violencia que foi acuñada por Pierre Bordieu, a “violencia simbólica”. Este concepto fai referencia as formas de violencia que non precisan do uso da forza física para a súa praxis.

Porén, a violencia simbólica é “esa que arranca sumisións que nin sequera se perciben como tal apoiándose nunhas expectativas colectivas, nunhas creencias socialmente inculcadas”, aseguraba Bordieu. Este concepto está intrínsicamente relacionado co de dominación, ben sexa duns individuos sobre os outros ou dun grupo ou clase social sobre a outra.

Un exemplo da ambigüedade do concepto de violencia atópase nun sonado episodio da historia de Galiza, o motín popular de 1798 contra a fábrica de Sargadelos e contra o seu fundador, Antonio Raimundo Ibañez.

O de Ferreirela de Baxo, é considerado pola historiografía un adiantado ao seu tempo, home de ideas liberais, coñecido por ser o pioneiro introdutor do capitalismo industrial en Galiza. Nado no seo dunha familia fidalga de escasos recursos, a súa procedencia non foi un inconveniente para que se convertese nun importante home de negocios. Acadando unha gran fortuna no comercio de ultramar, converteuse nunha persoa influinte da época, mantendo estreitas relacións cos poderes políticos ao ocupar varios cargos públicos: Deputado do común no concello de Ribadeo (1774), comisario de Provincia da Mariña (1794) e oficial superior do Real Corpo de Artillería (1798). Ademais, recibiu a Gran Cruz de Carlos III (1808) e fóronlle concedidos os títulos de Marqués de Sargadelos e Conde de Orbaiceta.

En 1791, pola Real Cédula do 5 de febreiro, acadou a autorización expresa do monarca Carlos IV para fundar un complexo fabril en Cervo, provincia de Lugo,  que sería o xérmolo da actual fábrica de Sargadelos. Comezou producindo sinxelos potes e algúns utensilios domésticos, entre os que destacaban as súas vaixelas,  municións e outros moitos produtos manufaturados. O alto forno de Sargadelos, o primeiro que se erixíu en Galicia, empregaba grandes cantidades de carbón vexetal, un combustible que necesitaba a dispoñibilidade de grandes superficies de bosque e, polo tanto, do monte. Para iso, a Real Cédula do 5 de febreiro autorizaba tamén a explotación deses bosques. A partir de este momento, o uso e aproveitamento do monte estivo suxeito case en exclusiva aos seus intereses, privando, así, o emprego de ese mesmo monte polos veciños das parroquias próximas.

“Sentan todos, como feito constante, que a fraga ou monte común para o abastecemento de leña, pasto de gandos e entretemento dos seus apeiros de labranza, con franqueza, para usar antes do establecemento da fábrica, se lles reducíu absolutamente”, pódese ler nun escrito do comisionado da Real Audiencia de Galicia no que se investiga o motín de 1798.

A propiedade colectiva outorgaba ao campesiñado galego unha relativa fortaleza que se manifestou en ocasións en pleitos ruidosos con señores ou duns concellos con outros”

Acontecía que, o monte, até ese momento, era de uso comunal e constituía un recurso fundamental para o mantemento da economía campesiña. Neste monte, os labregos non só atopaban o terreo necesario para cultivar os seus cereais, senón que tamén recollían leña, aproveitaban os toxos, uces e xestas para a súa posterior queima e, deste xeito, fertilizaban os campos. Aí pastaba o gando e era unha zona rica para a recolección de froitos silvestres, a caza e a pesca. É que a propiedade colectiva, no caso galego, “outorgaba ao campesiñado unha relativa fortaleza que se manifestou en ocasións en pleitos ruidosos con señores, ou duns concellos con outros”, ben fose pola reclamación da súa propiedade ou polo seu uso, asegura Pegerto Saavedra, Catedrático de Historia Moderna da USC.

Nestas circunstancias, non sorprende a negativa do campesiñado a renunciar a un uso tan fundamental coma necesario para a súa supervivencia. Un auto do xuizo de 1805 ofrece unha testemuña onde se investiga a seis veciños da comarca da Rúa por cortar madeira nos montes asignados á fábrica de Sargadelos, acusados por Raimundo Ibáñez. “Denuncio e delato aos seis delincuentes que deixo expresados para que, procesándoos criminalmente(…) a fin de que pase a investigación correspondente, e faga recoñecemento por peritos das talas, danos e perxuizos que ocasionaron ca tropelía  na que incurriron, tomando contra eles, en vista de todo, as providencias que faia falta”, declarou no escrito do comisionado da Real Audiencia de Galicia de 1798. 

A maiores disto, Raimundo Ibáñez contaba cunha capacidade coercitiva moi forte, que empregou para forzar aos veciños a participar no transporte do carbón necesario para o forno. “Outra maior molestia senten na compulsión que se lles fai para acarretar carbón e outros efectos para as fábricas, porque, di, lles obriga a elo en todo tempo e estación, e aínda que anden sementando teñen a obriga de deixar a sementeira, e acudir”, pode lerse no mesmo escrito.

Cerca de 4000 persoas de tódolos lugares da comarca, instigados polos clérigos locais e armados con fouces, paus e pedras protagonizaron un levantamento popular

Estas medidas xeraron unha gran  indignación entre a veciñanza, nunha época, como a Moderna, de gran conflitividade social. Tamén a súa persoa tivo unha forte oposición entre as capas mais altas da sociedade, a fidalguía e o clero, xuíces locais e escribáns, que vían perigar a súa posición hexemónica na comarca. Así, o 30 de Abril de 1798, cerca de 4000 homes e mulleres de tódolos lugares da comarca, instigados polos clérigos locais e armados con fouces, paus e pedras protagonizaron un levantamento popular que rematou co asalto e destrución do complexo fabril.

“O día 30 de abril foron atacadas estas fábricas por un gran número de homes e mulleres dos pobos veciños guiados por certos caudillos actores do motín. A casa principal do establecemento, as dos operadores, o forno e a ferrería con todas súas oficinas, as fraguas, almacén de víveres, reposto de madeiras, ferramentas, moldes, utensilios e canto era movible, foron entregados ao pillaxe; hasta as portas e fiestras e os edificios non foron exceptuábeis do roubo. Estes execrábeis delitos foron ao fin consumados por outro non menos grave e criminal: o lume”, declarou Ibáñez ante o Capitán Xeral de Galicia.

Outro autor, neste caso Riches —do ámbito da socioloxía—, aseguraba que no mundo anglosaxón o concepto de violencia estaba sempre relacionado ca ilexitimidade xurídica; aínda que este uso non e único e exclusivo do mundo anglosaxón. Así, Ibáñez, reclamando a autoridade real ante o Capitán Xeral de Galicia, esixiu que se castigue aos criminais e malfeitores que destruíron a súa fábrica.

“Preciso da protección decidida da Súa Maxestade contras as intrigas dos meus inimigos para que se castiguen con o rigor das leis a fin de pór en seguridade o establecemento, expedindo ao efecto as ordes necesarias a Audiencia de Galicia”, defendía Ibáñez.

O problema da violencia na historia non é ela en si mesma, senón quen a exerza

A lei, en definitiva, pode converterse nun instrumento privilexiado para facer funcionar esas relacións de dominación, un poderoso mecanismo que, nas mans das clases dominantes, emprégase para lexitimar as distintas prácticas de violencia simbólica ou, no caso contrario, para castigar a todo aquel que cuestione o status quo vixente. O problema da violencia na historia non é ela en si mesma, senón quen a exerza, é dicir, se son os poderosos ou se son os desposuídos.