Coronavirus
Paralelismos pandémicos: as desigualdades na peste negra

A historia, como a memoria, escríbese e rescríbese a luz das experiencias do presente. Non é de estrañar que a obra dun historiador diga case tanto —ou máis— do momento no que se escribe como do propio pasado que pretende describir. Os historiadores téñeno claro. Unha obra de investigación histórica, sexa da índole que sexa, está sempre condicionada por un contexto de produción determinado; e isto non debería supor nin o desprestixio nin o desprezo do coñecemento histórico. A fin de contas: “Somos fillos do noso tempo máis que dos nosos país”, afirmaba o filósofo italiano Benedetto Crocce, frase extensible a calquera produto cultural e, porén, ás narracións históricas.

Daquela, é preciso, en primeiro lugar, viaxar ao longo dos séculos XI-XIII. Unha época “esplendorosa” na que Europa experimentou un desenvolvemento sen precedentes; un crecemento que se manifestou cuantitativa e cualitativamente. A comezos do XI, a introducción dunha serie de melloras técnicas, como o arado romano ou o emprego de ferramentas de ferro, permitiron ampliar a extensión dos campos de labranza, incrementar de maneira exponencial a produción agrícola e diversificar os tipos de cultivo. O trigo e a vide foron os grandes beneficiarios deste período.

O gran crecemento da producción agraria estimulou a comercialización dos excedentes, a creación de pequenos mercados locais e a circulación monetaria. E floreceron as cidades medievais. Pequenos núcleos urbanos como Bruxas, Gante, Estrasburgo, Basilea ou Londres  se converteron, neste momento, en prósperas cidades. Este crecemento tamén tivo un impacto positivo na sociedade, pois a poboación aumentou o seu número de xeito considerable ata os 73 millóns; as condicións materiais de vida das persoas melloraron notablemente, incluso as dos sectores máis desfavorecidos da sociedade; e produciuse a aparición dos primeiros grupos urbanos: os burgueses.

Un caso paradigmático atopouse na cidade de Compostela. Os individuos agrupábanse en función da actividade profesional á que se adicaban nos chamados gremios: zapateiros, concheiros ou azabacheiros, cuxa herencia ainda pervive nas rúas da cidade vella compostelá.

A pesares destas innovacións nomeadas, no século XIII non existían os medios técnicos necesarios para abastecer á cada vez maior demanda alimenticia dos mercados urbanos e da poboación. Por mor disto, o incremento da produción agraria púidose lograr, unicamente, ampliando a superficie dos campos de cultivo xa existentes, que, a falta de novas terras dispoñibles, recurría a espacios marxinais e de escasa produtividade: montes, pastizais e baldíos, fundamentalmente. Un fenómeno nomeado por algún historiadores, como o catedrático da Universidade de Cantabria García de Cortázar, “fame de terras”, posto que a finais do XIII non quedaban prácticamente un só espacio dispoñible sen cultivar.

 “As enfermedades a desenvolverse e resultou unha mortandade tan forte que ningún ser vivo tivera visto nunca nada parecido”, escribiu o Abad de Saint Martin de Tournai

Agora, en segundo lugar, é preciso viaxar ao século XIV. Neste momento, estas novas terras de labranza, ademais de ser de escasa produtividade, eran de baixa calidade e esgotáronse rápido, polo que este ritmo de crecemento económico non tardou en dar síntomas de esgotamento. A finais do século XIII e comezos do XIV manifestáronse os primeiros indicios da crise. Unha serie de malas colleitas propiciaron lentamente a escaseza, o aumento dos precios do trigo —ingrediente básico para a elaboración do pan, esencial na dieta no Medievo—, a fame e, por último, a morte. A patir deste momento, a fame xeralizouse por todo o territorio europeo, especialmente entre os anos 1317 e 1337.

“Prodúxose unha escaseza de trigo e de sal (…) e a carestía aumentaba día a día (…) os corpos comenzaban a debilitarse e as enfermedades a desenvolverse e resultou unha mortandade tan forte que ningún ser vivo tivera visto xamais nada parecido”, escribiu o Abad de Saint Martin de Tournai na súa Chronique et annales de Gilles le Muisit (1271-1352).

“Os pobres morren de fame no mesmo lugar no que os ricos teñen a súa despensa ou a súa bolsa coa que saciarse”, dicía Jacques Le Goff

A caída da produción provocou o descenso da renda señorial e o aumento das esixencias dos mesmos señores sobre o campesiñado, dificultando, todavía máis, a precaria situación do estamento non privilexiado da sociedade, apuntaba García de Cortázar.

E que a crise baixo medieval, dicía o medievalista francés Jacques Le Goff, “agrava as diferencias e a oposición entre ricos e pobres (…) os pobres morren de fame no mesmo lugar no que os ricos teñen a súa despensa ou a súa bolsa coa que saciarse”.

A peste negra afectou con máis intensidade aos sectores máis vulnerables da sociedade

A mediados do século XIV, parafraseando a Marx, “unha pantasma percorría Europa”; pero non era o comunismo, era a peste negra. A epidemia, que entrou procedente de Asia polos portos de Marsella e Mesina no ano 1347, expandiuse en tres anos por todo o continente europeo, causando estragos entre a famenta poboación. Os gromos  sucedéronse periodicamente durante os anos seguintes:  1363, 1374, 1382, 1389…

A rápida velocidade de propagación, a intensa incidencia en todos os sectores sociais, o descoñecemento, a incapacidade para combatela e, sobre todo, a elevada mortandade causaron terror na sociedade, chegando a considerala un castigo divino. A cifra de falecidos estímase nun cuarto da poboación europea, un dato que causa vertixe con só leelo. Nese momento a morte apropiouse do imaxinario colectivo, como amosan algunhas miniaturas que se compoñian nos mosteiros medievais nestas datas.

Non obstante, a peste, lonxe de igualar a todos na morte, como reza a expresión latina “Omni mors aequat”, afectou con maior intensidade aos sectores máis vulnerables da sociedade, acentuando aínda máis as diferencias sociais existentes. “Da xente baixa (…) o espectáculo estaba cheo de moita maior miseria, porque estes (…) enfermaban a milleiros por día, e non sendo nin atendidos nin axudados por ningún, sen redención alguna morrían todos”, escribiu Giovanni Bocaccio no prólogo da sua obra o Decameron (1352), no que describe o brote de peste negra na cidade florentina de 1348. Unha precaria situación que, por outra banda, non se recuperaría ata ben entrado o século seguinte.

En definitiva, a crise baixomedieval é a suma dunha crise económica e dunha crise demográfica, pero, ante todo, é unha crise estrutural. Afecta a todo o sistema, a un modelo produtivo que se sustenta na actividade agrícola e na súa integración nun comercio a pequena-media escala, cun exceso de concentración da terra en poucas mans e cunhas relacións de produción baseadas na coerción dos señores sobre os campesiños. A interrupción da circulación comercial ocasionada polas malas colleitas e o desequilibrio entre a oferta e a demanda orixinaron o aumento dos prezos e dos impostos señoriais. A súa consecuencia foi o aumento da fenda social nunha sociedade xa de por si desigual. A epidemia de peste, unicamente, faría o resto.

Peche da hostalería galega e prohíbense as reunións entre non convivintes

O Salto Galiza

Coronavirus

Peche da hostalería galega e prohíbense as reunións entre non convivintes

O Salto Galiza

Galiza pecha bares e restaurantes, confina os concellos e limita as reunión a convivintes. Con todo, o comercio non esencial pechará ás 18h.

A violencia e o corte de clase, o caso do marqués de Sargadelos

André González Mayo

Historia

A violencia e o corte de clase, o caso do marqués de Sargadelos

André González Mayo

Antonio Raimundo Ibáñez é un exemplo mais dos casos que abundan nos libros de historia; unha testemuña que nos amosa que precisamos abandoar os prexuizos se queremos entender a problemática do fenómeno da violencia.