AGANTRO
De movementos de rebeldía e fronteiras

“Emigrer constitue objectivement (c’est-à-dire, à l’insu de tous les partenaires et indépendemment de leur volonté) un acte, à n’en pas douter, politique”

- Abdelmalek Sayad-

As fronteiras son ese animal mitolóxico que se manifesta na ruptura dos lugares e as humanidades que conteñen. A sustancia elemental para a edificación de diferenzas, a fronteira  institúe propios e alleos, cidadáns suxeitos de dereito e estranxeiros (estraños)  excluídos deles.

A fronteira é un feito multifacético, de personalidade vaga, cambiante, contraditoria. Nela superpóñense e recréanse moitas fronteiras, ideolóxicas, xeográficas, históricas, políticas, económicas, culturais, raciais, que case nunca ditan pero que se precisan mutuamente. A fronteira é o sitio imaxinado que adquire materialidade ou se evapora segundo o momento e as circunstancias. É un artificio humano que abrangue significados distintos e xeralmente opostos para quen as habita dun ou doutro lado.

A fronteira cría novas identidades, mantén vivas ou transforma as vellas, ou condénaas a morte, ás veces en sentido figurado, outras en sentido literal.  Privativa duns para salvagarda doutros, a fronteira ocupa moito máis do que o mero espazo polo que se estenden os muros e se esparexen os aramados. Desde os discursos pronunciados nos parlamentos ás conversacións nas colas do INEM, a fronteira está en todas partes; mesmo sen invocala explicitamente, a fronteira ocúpanos por completo, percorre a nosa subxectividade e dálle forma.

A fronteira cría novas identidades, mantén vivas ou transforma as vellas, ou condénaas a morte, ás veces en sentido figurado, outras en sentido literal.

A fronteira tal e como a coñecemos, do mesmo xeito que o estado-nacional ao que rodea, é un invento recente. Produto da historia convulsa que a foi esculpindo, as funcións que leva a cabo hoxe en día a fronteira son unha resposta a esa historia. Unha revista rápida ao pasado descóbrenos unha pauta subxacente á propagación capitalista: a expansión das fronteiras e o consecuente dislocamento dos seres humanos polo mundo. Desde o valado dos commons ingleses no s.  XVI á fixación dos límites territoriais dos estados modernos de Europa coa Paz de Westfalia, e desde 1492 en diante co caprichoso trazado dos termos imperiais occidentais en América, Asia e África, que logo derivarían na fronteiras nacionais dos estados postcoloniais; cada vez que a historia asiste a un momento de acumulación de capital, as fronteiras multiplícanse, amplifícanse e intensifícanse.

A fronteira é o instrumento chave da reprodución do sistema capitalista. A través da fronteira xestiónase e organízase a forza de traballo a escala global e tamén dentro dos territorios nacionais. A fronteira é o cribo dos estados, nela sepáranse e escóllense de entre os continxentes poboacionais desprazados polos Programas de Axuste Estrutural, a aquelas persoas catalogadas como man de obra 'axeitada' para a realización de certas tarefas. É o mecanismo por medio do que se orquestra o transvasamento de traballadores baratos desde as zonas empobrecidas (pola forza) da Terra, cara aos centros neurálxicos da globalización.

As fronteira non xorden por azar, alguén as colocou onde están para baixar sempre os rendementos do traballo e incrementar os do capital. Ao ritmo que marcan as necesidades dos mercados, atraen ou expulsan man de obra para ser empregada nos traballos sucios que ninguén quere en tempo de bonanza, crea lóxicas de competencia entre pobres que son incapaces de recoñecerse como iguais polo artificio da raza, mentres reduce os costes do despedimento de todas, do prezo por hora de todas. E cando considera que aínda non abonda a fronteira dislócase e leva a empresa lonxe en busca doutras pobres ás que fragmentar. “Divide e vencerás”. A fronteira institúe subclases no proletariado, converte ás explotadas deste lado da raia en explotadores das explotadas do outro lado, e se as cousas se poñen moi feas sempre aparece un Abascal, unha LePen, un Salvini, un Trump, para expiar os pecados dos amos nos corpos migrantes que, nunha nova versión do último contra o penúltimo, encarnan o inimigo interno, os novos xudeus.

As fronteira non xorden por azar, alguén as colocou onde están para baixar sempre os rendementos do traballo e incrementar os do capital.

O procedemento de clivaxe que se opera nas fronteiras é artellado ao redor da invención de identidades ás que se adxudican calidades definidas como desexables ou indesexables nos imaxinarios colectivos das sociedades receptoras dos fluxos migratorios. Co instrumento da fronteira, as nacións aplican normas de segregación interna que, insostibles desde o paradigma ético dos Dereitos Humanos debido ao seu carácter radicalmente sexista e racista, son inseridos na nosa cotidianidade por medio da política migratoria.

A fronteira instaura así apartheids sutís, ao clasificar o conxunto dos habitantes dos estados en función de atributos de xénero, raza (chamada agora de `diferenzas culturais´ ou de nacionalidade) e clase. Dita catalogación, implementada desde o sistema lexislativo-administrativo mediante a concesión de status de dereito diverxentes, permite lexitimar a desigualdade social e situar aos ‘autóctonos’ en posición de vantaxe aparente con respecto ás ‘alóctonas’.

A carta de cidadanía, o pasaporte, os permisos de residencia e de traballo e outros dispositivos fronteirizos dan soporte físico ao 'nós' contra o 'elas'. É a través deles que se facilita a instalación regular de uns mentres se obstaculiza a de outras. Nunha proposición tramposa o réxime tautolóxico da fronteira produce persoas ilegais. As leis de inmigración do Estado Español son neste sentido unha versión edulcorada das Leis de Indias, unha reformulación tácita das liñas abismais de De Sousa Santos que volven dividir a humanidade en seres e non-seres. Os dereitos políticos e civís e as liberdades dos cidadáns son edificados sobre a extirpación dos mesmos ás non-cidadás.

A carta de cidadanía, o pasaporte, os permisos de residencia e de traballo e outros dispositivos fronteirizos dan soporte físico ao 'nós' contra o 'elas'. É a través deles que se facilita a instalación regular de uns mentres se obstaculiza a de outras.

É na denegación da cidadanía que se fabrica a condición de subhumanidade das outras migrantes, pero nela ábrese tamén a porta á subhumanización de todas. Se manter a certo número de mulleres en situación de irregularidade resulta un negocio rendible para os mercados e os estados, que o é; a 'ilegalidade' é antes de nada unha estratexia eficiente de disciplinamento da vida e antes ou despois acaba por comprometernos a todas.

Afortunadamente, por esa inclinación fatal das masas á rebelión, por esa fixación obsesiva que senten pola supervivencia, a fronteira escapa ao control absoluto de ninguén. A pesar das forzas hexemónicas que se cinguen sobre ela, a fronteira é incorporada, executada e sublevada polas persoas inesperadas que tódolos días a atravesan en cada dirección, en calquera sentido. Así, as canles habilitadas para o paso duns poucos individuos desexados son ocupados, reivindicados por unha maioría á que nunca se pregunta polos seus desexos.

O mundo non constitúe un espazo aberto. Fracturado por demarcacións que confinan, adscriben e fixan ás xentes en posicións e lugares concretos, só unha minoría excepcional semella ostentar o dereito ao libre tránsito. Para eles as liñas que coartan os desprazamentos de case todas non limitan, non prohiben, non exclúen; emerxen en consecuencia dúas categorías antitéticas de persoas segundo as súas posibilidades de mobilidade.

Turistas e migrantes son as figuras icónicas desta orde transnacional das cousas que se estrutura e estende a ambos os dous lados das fronteiras que abren e pechan o camiño segundo de quen se trate. Os primeiros, cidadáns claros do Norte, incorporan o privilexio do movemento; as segundas, unha colectividade grande e diversa do Sur coloreada en múltiples tonalidades, sen moito máis en común que a súa subalternadidade revelada nas restricións que vixían os seus pasos.

A liberdade de movemento dos privilexiados fronte a inmobilidade das 'outras' é unha peza decisiva na xénese e a reprodución da desigualdade no mundo. Pero coas fronteiras acaba por pasar o que coas palabras, as mulleres e os homes dispútanas, altéranas e úsanas de acordo aos seus propios criterios, os cales adoitan diferir dos fins conforme aos que foran definidas. A resignificación que as migrantes fan dos mecanismos de fronteira imaxinados e deseñados no centro para circunscribir a periferia e aos seres que a habitan, é un xesto conmovedor de defensa da humanidade de todas. Ao utilizar as vías para elas proscritas, as migrantes transgreden os límites impostos polo capitalismo neoliberal/neocolonial ao seu desenvolvemento vital ao tempo que descobren a natureza cínica da fronteira.

Turistas e migrantes son as figuras icónicas desta orde transnacional das cousas que se estrutura e estende a ambos os dous lados das fronteiras que abren e pechan o camiño segundo de quen se trate.

Saltar os valados, franquear os arcos da aduana sen permiso, sen pedilo sequera, pon en cuestión a lexitimidade do sistema socioeconómico global e a quen se agocha nas sombras que proxectan os muros de carga que o sosteñen. Porque o movemento autónomo é un dereito inalienable do ser humano, cruzar a fronteira, rebasala, esquecela, desobedecela, é un desafío directo aos réximes de dominación que se estruturan e operan a través dela.

Keina Espiñeira: “As fronteiras reprodúcense en termos de desigualdade social”

Xabi Lombardero

Migración

Keina Espiñeira: “As fronteiras reprodúcense en termos de desigualdade social”

Xabi Lombardero

Investigadora e realizadora de cinema especializada en migracións e fronteiras.