Cuidados
Os contos das criadas

Marisol Rodríguez comezou a limpar casas en Carballo hai vinte anos. Tiña dous fillos pequenos e coidaba do seu pai enfermo. “Quería ser independente, non estar pendente só dos da casa, non me sentía útil”, explica. Non podía aceptar un emprego a xornada completa, e traballar limpando fogares semellou a opción máis axeitada. A moitos acudía unha vez á semana, para facer a limpeza xeral. As familias que a contrataban case nunca a aseguraban. A raíz de adquirir experiencia comezou a esixir os seus dereitos, mais coñece casos de compañeiras do sector que continúan empregadas sen ningún seguro.

A cadea dos coidados

Criada é, segundo a Real Academia Galega, aquela persoa “que realiza os labores domésticos dunha casa a cambio dun salario”. Nos territorios do fogar desenvólvese unha das profesións máis invisibilizadas: a do traballo de coidados. Este labor “invisíbel” engloba moito máis do que se percibe a simple vista. Implica limpar, cociñar, fregar, lavar a roupa, pasar o ferro; tamén o coidado das persoas maiores, persoas dependentes ou crianzas. Un traballo físico e mental, cunha forte carga emocional. Historicamente desempeñado por mulleres, moitas veces en situación de precariedade.

“A desvalorización deste traballo é un dos elementos que incide á hora de perpetuar unhas condicións inxustas no seu exercicio”, sinala a socióloga Antía Pérez Caramés. Coa introdución do capitalismo, e a desagrarización do campo, “moitas familias empregaban a traballadoras que viñan do entorno rural e que precisamente ‘ían servir’ ás cidades practicamente unha das únicas opcións laborais que se lles ofrecía”. A maioría destas criadas entraban nas casas como internas. Máis recentemente, “no momento en que para unha boa parte das familias comezan a ser necesarios dous salarios danse as circunstancias para que se albisque como única alternativa a externalización deste traballo a través da contratación doutras mulleres”. Construíuse así a cadea dos coidados.

Na Galiza, en decembro de 2018, 26.907 persoas estaban dadas de alta no Réxime Especial de Empregadas do Fogar. O 98% eran mulleres, das cales máis da metade superan os cincuenta anos. Un eido laboral altamente feminizado e precario, no que as traballadoras se enfrontan a actitudes machistas, clasistas e, no caso das mulleres migrantes, tamén racistas. Explica Antía Pérez que “o emprego no fogar representa case o vinte por cento do emprego das persoas migrantes na Galiza, fronte a un escaso tres por cento do total de das persoas autóctonas, o que dá unha boa medida do nivel de segregación laboral que existe”.

Contratos por horas e pluriemprego

Como Marisol, moitas das empregadas do fogar compatibilizan distintos traballos. Rosa Hernández (nome ficticio) coida dúas mulleres con dependencia; unha pola mañá, outra pola tarde. A súa xornada matinal, de cinco horas de contrato, transfórmase a miúdo nunha de seis ou sete horas. Gustaríalle atopar un traballo diferente, mais non é optimista: “Neste momento non hai emprego”. De ter dereito ao paro podería deixar os seus actuais traballos e procurar un novo, explica. Porén, o Réxime Especial de Traballadores do Fogar non contempla este dereito.

Teresa Rodríguez é presidenta de Xiara, a única asociación galega de empregadas do fogar. Cando naceu, no ano 2002, o sector rexíase aínda polo Real Decreto 1424 do 1985. “Entón non era obrigatorio dar de alta a unha empregada se non traballaba máis de catro horas diarias”, di. No 2011 un novo Real Decreto veu substituír ao anterior. Recoñecéronse dereitos coma o cobro, en caso de enfermidade, do 75% da base diaria de cotización do mes anterior á baixa. A nova normativa tamén esixe a obrigatoriedade de que as empregadas do fogar estean dadas de alta na seguridade social. Con todo, Teresa calcula que entre o 60 e o 70% non o están: “Inspección de Traballo non actúa para que se cumpra a lei, escudándose en que non poden entrar nos fogares”.

Entre outras medidas, o novo decreto estableceu unha equiparación progresiva entre as bases de cotización salariais do sector ás do resto de traballadores. Esta tería que ter sido completada no 2019. Non obstante, unha emenda presentada polo Partido Popular aos Orzamentos Xerais do Estado no 2018 abriu a porta a retrasala até o 2024. A emenda 6787 levantou as protestas airadas de colectivos e plataformas do estado. A maiores, o estado español aínda non ratificou o convenio 189 da Organización Internacional do Traballo, que entre outros dereitos recolle o da prestación por desemprego para as traballadoras do fogar.

Na Galiza a articulación das traballadoras á hora de denunciar abusos ou demandar dereitos non é doada. A propia natureza solitaria do emprego actúa de barreira. Isto é máis patente no caso das empregadas do fogar internas, que a miúdo desempeñan mulleres migrantes.

Interna en fogar alleo

Rosa coñeceu o traballo de interna. Ao pouco de chegar de Perú, onde deixou ao seu marido e ao seu fillo, entrou de empregada nunha aldea, ao carón do camiño a Fisterra. Vivía cunha señora maior á que coidaba ao tempo que realizaba as tarefas do fogar. “Ela era moi boa”, lembra, mais a familia da muller negábase a dala de alta na seguridade social. Decidiu marchar e atopou traballo nunha segunda casa, de novo como interna. Desta volta tiña un contrato, pero a cambio debía sufrir as actitudes racistas da muller coa que convivía. “Facíache sentir mal, preguntábame pola miña familia, por cantos irmáns tiña, e despois afirmaba que miña nai debía ternos como animais”, denuncia Rosa.

Juana Chumpitaz leva vivindo dez anos na Galiza. Como Rosa, emigrou dende Perú. Tamén, como ela, traballou de interna á súa chegada. Recibira a chamada dunha coñecida cunha oferta de traballo. Tiña que respostar de inmediato. “Non me imaxinaba que me darían os papeis, mais vin directa para traballar, cun contrato” explica. Cobraba cincocentos euros ao mes, tiña libres as fins de semana e as vacacións debía pasalas coa familia nunha casa que posuían na costa. Juana non tiña horario. Coidaba da avoa da familia, limpaba a casa e cociñaba para todos. “Cando marchei, dixéronme que era unha desagradecida”.

Logo dunha segunda experiencia como interna Juana atopou un emprego nunha empresa. “Pagábanme oitocentos euros por coidar a unha señora todas as noites”. Nesta compañía, igual que nunha segunda para a que traballou, cobraba o equivalente por media xornada. “Tiven problemas, non sabía a onde recorrer”, lembra. Acudiu a un sindicato, a CUT (Central Unitaria de Traballadoras), onde a axudaron. “Moitas compañeiras, coma min, pasárono mal de internas, é un emprego cunhas condicións moi duras, que a maioría das mulleres aceptan porque acaban de chegar ao país e non teñen máis remedio”, lamenta. “Rematas psicoloxicamente mal, os pacientes precísante moito, ás veces hai malos tratos”, afirma Juana. Ela, logo de superar unha depresión, conseguiu emprego nunha empresa que posúe un centro de día e ofrece axuda a domicilio.

As voces das que coidan

“As empregadas do fogar tamén teñen vida familiar, mais parece que non a teñan, como concilian elas?” cuestiona Teresa Rodríguez. Para ela, as traballadoras de coidados representan o último elo dunha cadea de opresións. “Os coidados, como a saúde ou a educación, son unha necesidade básica”, afirma. Por ese motivo reivindica que a Administración Pública se encargue de propiciar eses coidados, que demasiado a miúdo recaen nas costas das traballadoras domésticas. Elas cobren as fendas do sistema. “A ausencia de políticas sociais que aseguren a cobertura dos coidados nos períodos nos que máis se requiren, como a nenez e a vellez ou a falta de corresponsabilidade doutros integrantes das familias, nomeadamente os homes, derivan este traballo ás mulleres”, engade Antía Pérez.

“A nivel psicolóxico as mulleres que traballan neste sector séntense pequenas, unhas ninguén”, explica Teresa. Por ese motivo en Xiara decidiron organizar actividades e obradoiros enfocados na autoestima e nos autocoidados: “Serven para respirar, para compartir coas demais e que non sufran soas a súa precariedade”. Na Coruña, a ONG Ecos do Sur levou a cabo obradoiros similares da man da cooperativa Rexenerando e do colectivo estatal Territorio Doméstico. Un deles rematou cunha pasarela precaria, na que as propias traballadoras do fogar pasearon as últimas tendencias en precariedade pola rúa Barcelona.

A actriz Esther Fernández Carrodeguas colaborou con Xiara en varias das súas actividades. “A primeira vez creamos dúas poesías, que recitaron nunha gala, e noutra un fanzine”, comenta. A raíz destas experiencias, Esther escribiu a peza Malcriadas. “O texto é unha denuncia da situación das traballadoras do fogar, non só cando a súa situación é irregular, senón incuso cando están contratadas”, explica. “Fiquei coa espiña polas historias que contaban, que acontecen en moitas casas e que como sociedade queremos silenciar”. 

Como deixar un traballo sen dereito a paro
sen dereito a nada
sen dereito a deixalo mesmo cando te afogan
mesmo cando te afogan
porque precisamente non tes dereito a nada
e sen dereitos afogar é sinxelo
sen dereitos afogar é sinxelo*

*Fragmento da obra Malcriadas,
de Esther F. Carrodeguas