Memoria histórica
Crimes impunes: os galegos no holocausto e a responsabilidade franquista

No mes de agosto de 2019, publicouse no BOE un recoñecemento a case 4.500 españois —109 galegos— que foran deportados aos campos de concentración nazis. Pola contra, segundo os membros da Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica (ARMH), o BOE “recolleu a investigación de Benito Bermejo e Sandra Checa no seu memorial, publicado en 2006 e ten actualizacións non recollidas”. Segundo investigadores históricos, hai máis de 9.300 deportados españois, dos que 200 son de orixe galega. Esta semana cumpriuse o 75 aniversario da liberación do campo de Mauthausen, onde esiveron uns 7.000 españois, dos que foron asasinados máis de 5.000.

“Houbo 78 casos de deportados da provincia da Coruña, 46 de Ourense, 40 de Pontevedra e 34 de Lugo”, indica Carmen García-Rodeja, portavoz da ARMH en Galiza. A maiores do de Mathausen, houbo deportados nos campos de Natzweiler-Struthof, Flossenburg, Buchenwald ou Dachau, entre outros.

“Os nazis preguntaron ao Ministerio de Asuntos Exteriores de España polos españois detidos e este rexeitounos, declarándoos apátridas”

Desde a ARMH, denuncian que as deportacións foron causa da complicidade do réxime fascista de Francisco Franco co holocausto nazi, do que segue impune 74 anos despois dos xuízos de Nüremberg. “Facemos responsábel ao franquismo das calamidades que viviron os deportados españois”, manifesta Eladio Fernández profesor de historia e coordinador do grupo de investigación dos Ourensáns deportados aos campos de concentración. “O goberno nazi preguntou ao Ministerio de Asuntos Exteriores de España  —levado por Serrano Suñer— polos españois detidos e este rexeitounos, declarándoos apátridas”, explica García-Rodeja. Ademais, “intercedeu nalgún caso individual para salvalo, por temas de amizades”, engade.

Durante a transición española, “todos os crímenes franquistas quedaron impunes coa lei de amnistía e posteriomente cando a xusticia arxentina interviu, o Estado español anulou a xustiza universal”, expón García-Rodeja. Porén, a ARMH vén de sumar —no pasado mes de febreiro— á querela arxentina iniciada en 2010 os crimes da ditadura no caso dos deportados en campos de exterminio nazis. “É unha vergoña que se teña que facer desde Arxentina —o que ralentiza o proceso— e non por depuración propia do actual Estado español. Ademais, non se lles fixo ás víctimas o recoñecemento estatal que se debería”, lamenta Eladio Fernández.

En canto a eses galegos deportados, “atopábanse no leste do Estado español, xa que era zona republicana durante o final da guerra”, indica García-Rodeja. Unha vez perderon os republicanos, foron cara a Francia, “nunha retirada co intento de volver a España para vencer ao fascismo”, xunto a case medio millón de exiliados españois. No país galo, estiveron en campos de refuxiados situados en praias como a de Argelés, Mer ou Rivesaltes e no interior como o caso de Septfonds. Estas zonas, “eran campos de concentración onde deixaron morrer a moitas persoas. O goberno liberal-conservador do momento tiña ese ‘temor rojo’ aos exiliados españois”, explica Fernández.

Unha vez iniciada a Segunda Guerra Mundial, o goberno francés viu nos refuxiados españois un potencial de man de obra para o conflicto bélico. “Sobre todo, traballaron na liña Maginot, en autoestradas ou instalacións militares”, relata o tamén profesor de Historia na Estrada.

A partir dese punto, os nazis comezaron a deter aos españois durante a guerra. Foron levados aos stalag, campos de prisioneiros dos alemáns. Nese preciso momento realizouse a pregunta ao goberno franquista sobre qué facer cos españois, aos que se lles retirou a nacionalidade. Os detidos comezaron a ingresar nos campos de concentración entre 1940 e 1941 cun triángulo azul —de apátridas— cara a abaixo coa S de España (En Mauthausen todos levaban este). Por outra banda, no resto dos campos, os españois que se uniron á loita contra o nazismo, cos maquis, o que estaban nas Compañías de Traballadores Españois (CTE) do Exército Francés, ou os collidos nos ghettos franceses, foron deportados co triángulo vermello cara abaixo coa S, xa que todos os españois eran considerados como “roxos”.

No 2018 a ARMH propiciou unha homenaxe institucional no Parlamento de Galicia, asinada por todas as forzas políticas. Realizáronse tamén homenaxes individuais en diferentes Concellos do territorio galego. Mais subliñan que “debe haber unha homenaxe estatal e institucional a todas estas víctimas. Non pode ser que se ignore que houbo deportados polas súas ideas políticas ou que aínda haxa xente nas fosas comúns”, defende Eladio Fernández.“Débese rematar coa política da desmemoria. Semella que non é o mesmo describir os fusilamentos dos franceses do 2 de maio que os crimes da represión durante o franquismo”, conclúe.

“O relato oficial do estado español, resalta os intereses da superestructura ideolóxica dominante do franquismo”

“Cando facemos charlas en centros educativos, hai quen pregunta se os galegos deportados eran xudeus”, quéixase a portavoz da ARMH sobre a ignorancia xeralizada co tema. Con todo, “o relato oficial do Estado español, resalta os intereses da superestructura ideolóxica dominante no franquismo”, conclúe.

No caso dos familiares, moitos non sabían que fora deles; ben porque morreran na guerra, ben porque os que sobreviviron, non querían —ou non eran capaces— de contar as calamidades que viviran. Grazas ás investigacións históricas realizadas, puideron reconstruír as vidas dos seus familiares. Agora, cómpre lembrar as vivencias dos deportados galegos da man dos seus familiares. 

FRANCISCO CORTÉS MARTÍNEZ, DEPORTADO DA PROVINCIA DE OURENSE

Francisco Antonio Cortes Martínez naceu no 1913 en Calvos de Randín, ao sur da provincia de Ourense. O seu pai, José, era tenente de Carabineros, destinado en Calvos e en Ourense, e tamén foi coronel durante a guerra. Segundo narra Luz Cortés, a súa sobriña: “Francisco estudou na Escola Superior de Veterinaria de Madrid, chegando ao segundo curso e o meu pai Arquitectura, chegando ao cuarto. Alí, afiliáronse á Federación Universitaria Escolar, de carácter laico e republicano e máis tarde ao Partido Sindicalista”. 

Unha vez iniciada a Guerra Civil, pertenceu á 124 ‘Compañía de Asalto en el Cuerpo de Investigación y Vigilancia’ e destinado na Sección de Investigaciones Especiales e Inteligencia en Madrid. Unha vez decidida a Guerra, a familia formada polos pais e seis fillos fuxiu a Francia por Figueres, sorteando os bombardeos da aviación fascista xunto ao Goberno republicano. En cambio, “ao meu pai, do mesmo corpo, collérono en Valencia e foi mandado ao cárcere, até os anos 50 que volveu a Galiza”, conta a familiar.

En Francia, os homes estiveron no campo de Argelés. En cambio, a nai e as dúas fillas acubilláronse nunha fonda, regresando máis tarde a Calvos de Randín, coa axuda dun tío oficial do exército franquista. Alí, “sufriron insultos, desprezos e até roubos dos falanxistas, pero pudieron refacer a súa vida grazas ao apoio da maioría da veciñanza”, sinala Luz.

O tío e o avó de Luz Cortés, uníronse aos comités de traballadores franceses e á resistencia francesa, “pensamos que seguían exercendo as súas tarefas de Intelixencia”, detalla Luz. “Do meu avó só sabemos que estivo nos campos de Francia e que debeu morrer alí”. Os nazis detiveron a Francisco en Tours, en decembro do 1943. Estivo no stalag de Compiègne e tras o rexeitamento de Franco, aos trens da morte, “onde xa morría moita xente”. En Alemaña, estivo no campo de concentración de Buchenwald, co número 4353, rexistrado coma preso político, co triángulo vermello aos seus 30 anos.

No campo, Francisco inscribiuse coma carpinteiro. Foi destinado ao kommando de traballo número 30, na fábrica de armas de Gustloff II en 1944. Despois, a outro subcampo de Buchenwald: Langestein Zwienberge. Segundo Luz, “isto era para que non formasen grupos e que non se organizasen”. 

As torturas nazis deixáronlle secuelas de por vida como os tímpanos reventados e os pulmóns enfermos”

Pouco antes da liberación do campo, algúns presos sabían que a orden das SS era asesinar aos que ficaban alí. Moitos presos estaban organizados, “o meu tío xunto a outros 7 decidiron fuxir, aínda que non sobreviviron todos, pero Francisco sobreviviu”. “Desde alí, cruzaron un río e recolleuno un barco que o levou a un campamento para curalo. Despois, estivo vivindo entre París e Burdeos”, conta Luz Cortés. 

Nos anos 50, conseguiu volver a España grazas a un indulto, apoiado por un familiar seu do bando franquista. Viviu en Xixón como Delegado de Abastos, até o 1970. Tras isto, foi a Vigo coas súas irmás, a causa das súas enfermidades, onde faleceu en 1987.

Dábanlles de comer peles de patacas e sopas só de auga, mentres que aos porcos lles daban as patacas. O meu tío medía 1,80m e chegou a pesar só 39kg”

Pese a que Francisco conseguiu sobrevivir ao holocausto nazi, “deixoulle secuelas de por vida, como os tímpanos rebentados e os pulmóns enfermos a causa das torturas”, lamenta Luz. “Aos militares castigábanos cos brazos cara atrás, dislocándolle os ombros”, e engade que “buscaban que morreran nos traballos forzados de esgotamento, pero ao mínimo ápice de rebelión fusilábanos”. En canto á comida, “dábanlles de comer peles de patacas e as sopas eran só auga, mentres que aos porcos lles daban as patacas peladas, engadindo a tortura psicolóxica que supón”, explica. “Medía 1,80m e chegou a pesar só 39kg despois das calamidades que viviu no campos de exterminio”.

“Durante a maior parte da súa vida, el non quería falar do que viviu en Alemaña porque lle afectaba moito e había medo á represión franquista. Foi nos seus últimos anos de vida cando comezou a contarme algunhas cousas”, destaca a súa sobriña. Con todo, “recordarei sempre ao meu tío e ao meu pai coma persoas que aproveitaban a vida que lles quedaba e, sobre todo, moi pacíficas”.

“Hai que facer xustiza con quen loitou pola democracia e pola liberdade”, demanda Luz. “Queixámonos agora polo confinamento da COVID-19 e non pensamos nas penurias que se viviron hai menos de 100 anos”, pero advirte que o máis importante coa extrema dereita en auxe é “recordar o que eles pasaron para que non se repita”.

JOSÉ FERRADÁS PASTORIZA, DEPORTADO DA PROVINCIA DE PONTEVEDRA

José Ferradás Pastoriza naceu en 1912 en Beluso, unha parroquia ao oeste do Concello pontevedrés de Bueu. A súa historia, comeza a ser de interese para José González Ferradás, o seu sobriño cando tiña oito anos e, mirando as fotos,  preguntou “por quen era ese cuarto irmán que saía coa miña nai e cos meus tíos”. “Dixéranme que o meu tío morrera na guerra, pero na igrexa da Rosa había unha placa cos mortos da guerra, e non estaba el. ‘O teu tío era dos outros’, contestarame miña nai”, relata Pepe aos seus 65 anos.

O mesmo día, xa na casa, “contoume que loitara pola República, que era un rapaz con inquedanzas socialistas, que buscaba máis melloras colectivas para a súa época”. Cando foi o golpe do 36, “José Ferradás pediulle á miña nai que estivese alerta por se viñan os fascistas a por el. O día que viñeron, fuxiu pola ventá da casa cara a Praia de Tulla. A partir de aí ninguén máis soubo del. Miña nai pensara que escapara cara Portugal”, narra José González. Aínda así, cando o seu pai voltou emigrado dos Estados Unidos, “tentou buscar algo sobre o meu tío, pero tiña que facelo con coidado, xa que eramos unha familia con fama de “roxos”.

Non lle puiden contar a miña nai que foi en realidade do meu tío, pero sentinme aliviado por saber qué fora del”

Máis tarde, no 2010, Pepe atopou un libro no que se falaba de que moitos republicanos en Catalunya remataron na Praia de Argelés. Xa buscando no Portal de Arquivos Españois (PARES), do Ministerio de Cultura, apareceu o seu tío ao que daban por morto en setembro de 1941 no campo de concentración de Gusen, subcampo de Mauthausen a 5km deste. Grazas á investigadora Maria Torres, puido reconstruír a vida do seu tío e saber que loitou en Asturias e en Euskal Herria coa compañía México da UGT.

“Non llo puiden contar á miña nai, pero sentinme aliviado por saber que fora del”, confesa o sobriño da víctima. “Enorgulléceme a consecuencia cos seus ideais, pero doeme que non se recorde, que non se queira saber e que incluso se oculte desde as institucións”, conclúe José González.

MANUEL RODRÍGUEZ LOURO, DEPORTADO DA PROVINCIA DA CORUÑA

Xaquín Rodríguez Louro e Manuel Rodríguez Louro alias “Marrolas” son dous irmáns do Ézaro, na provincia da Coruña, de 1918 e 1916 respectivamente. Ambos eran comunistas e loitaron na Guerra defendendo a República. Segundo expresa Juan Carlos Rodríguez, o seu sobriño, eles estaban refuxiados nas covas do Monte Pindo xunto a un centenar de homes: “Non querían loitar cos fascistas, tiñan conciencia de clase”. Tras un par de meses, xa en 1937, os dous irmáns decidiron —xunto a once homes máis— baixar do monte para embarcar nunha lancha xeiteira e fuxir da zona franquista.

Estando en alta mar, quedaron sen combustible. Recolleunos un barco inglés e remontounos até Bristol. Eles, ao chegar, cantaron a Internacional co puño ergueito no porto inglés. A xente de alí avisounos de que non estaba ben visto —daquela era Primeiro Ministro o conservador Chamberlain—. Os ingleses mandáronos elixir bando no conflicto bélico en España e repatriáronos.

Xa de volta e no bando republicano, “loitaron na batalla do Ebro, onde sabemos que se atoparon co outro irmán. Este último, estivera tamén escondido no Monte Pindo, pero entregouse e forzárono a loitar cos fascistas”, explica Juan Carlos.

Tras perder a guerra, foron aos campos de refuxiados franceses e traballaron na liña Maginot. A familia, cre que Marrolas estivo tamén en Dunkerque por unha carta que recibiu a súa nai: “Había tantos avións alí coma ghaivotas no trámito do Ézaro un día de mal tempo”, escribiu.

Marrolas tiña poliomielite. Saben que foi dos primeiros en ser collido e asasinado en Gusen, onde levaban aos presos “máis moribundos” de Mauthausen. Fora declarado apátrida e asarinárono no 1941 con 25 anos. “Enterámonos da súa morte por unha carta do goberno, por se tiña fillos ou viúva”, conta Juan Carlos.

Por outra banda, o Partido Comunista Chileno, mandou grazas a Pablo Neruda un barco chamado Winnipeg á búsqueda de comunistas a Francia, onde viaxou Xaquín. Lamentablemente, este foi asasinado en Suramérica “sen saber aínda moi ben os motivos”, relata Juan Carlos.

“É vergoñento que a xente non saiba que os seus propios veciños viviron un xenocidio e o holocausto nazi. A xente nin sequera sabe que na Galiza existiron campos de concentración franquista, como o de Muros e Noia ou o de San Simón”, lamenta o mesmo familiar. “Queremos que se saiban estas cousas na sociedade”. Enorgullécese cando lembra aos seus tíos: “Téñoos coma heroes, a miña nai de mozo sempre me dicía que eu semellaba ao Marrolas polos meus ideais e era algo que me alegraba”.

RAFAEL PARDO VALES, DEPORTADO DA PROVINCIA DE LUGO

Rafael Pardo Vales naceu no 1912 en Laxosa, na provincia de Lugo. A súa sobriña-neta, Isabel de la Cruz, lembra que, como toda a familia, traballaba no ferrocarril e ía dun lado cara ao outro. Despois, meteuse a garda de asalto da República no 1937 e tocáralle Barcelona. Avanzada a guerra, ascendeu a sarxento. Unha vez perdida a guerra, marchou co seu sobriño a Francia.

“Grazas ás cartas que mandou, sabemos que tivo unha noiva no exilio, polo ano 39”, explica a súa familiar. En Francia, “supoñemos que estivo nos campos de refuxiados. Estivo nun stalag preto da cidade alemana de Bremen”. O 3 marzo do 1941 enviárono a Mathausen. En xuño trasladárono a Gusen e foi asasinado o 7 de xaneiro de 1942. “Enterámonos da súa morte por unha carta da Cruz Vermella Internacional que lle chegara ao meu tío avó en 1946”.

“Teño a lembranza de ver chorar á miña avoa sempre que había filmes sobre nazis. Ela contoume a historia do seu irmán”, recorda Isabel. “Coa represión da posguerra aos fillos non se lles contaba nada. Había medo de que puidesen ser asasinados por ser de esquerdas”. “Meu pai sabía menos do meu tío avó ca o que sei eu hoxe”, asegura. Ademais, sobre algunhas das obrigas “mínimas” da época detalla: “Cando Franco pasaba pola rúa da miña avoa para ir a Meirás, ela estaba obrigada pola policía a colgar a bandeira fascista para que o dictador a vira”.

“As cousas polas que pasou esta xente non deben volver pasar. Debemos poñer nome, apelidos e adxectivos aos culpábeis. Saber a verdade”, defende Isabel. “Polo que escribiu quen sobreviviu ao holocausto, sabemos as condicións nas que viviron estas persoas, pero aquí aínda hai xente que nin sequera sabe que foi dos seus familiares”, engade. “Agradecemos moitísimo os actos coma os da ARMH, pero botámolos en falta desde as institucións oficiais”, manifesta.

Las causas pendientes de Billy el Niño

Sara Plaza Casares

Crímenes del franquismo

Las causas pendientes de Billy el Niño

Sara Plaza Casares

Represaliados y represaliadas del franquismo presentaron un total de 18 querellas criminales por torturas contra Antonio González Pacheco, alias Billy el niño, uno de los pocos miembros de la Brigada Político Social que quedaban en vida y que hoy ha fallecido a causa del covid-19.

Memoria de loita, exemplo de vida

Bruno Araúxo

Memoria histórica

Memoria de loita, exemplo de vida

Bruno Araúxo

Este é o relato da vida dun traballador que o entregou todo —até que foi asasinado como moitos outros— na procura da igualdade entre a humanidade e a xustiza social.

La caja negra del asesinato de españoles en el campo de Mauthausen

Pablo Elorduy

2

Crímenes del franquismo

La caja negra del asesinato de españoles en el campo de Mauthausen

Pablo Elorduy

2

El Gobierno español ha autorizado la publicación del nombre de las víctimas españolas de uno de los peores campos de concentración del régimen nazi. La decisión se toma una década después de que el Ejecutivo socialista de Zapatero dificultara la investigación penal contra criminales de guerra nazis.